Aristoteles’e göre bir şeyi bilmek onu bütün yönleri ile açıklayarak tanımlamaktır. Bir şeyi tanımlamak ise onun ne olduğunu söylemektir.
Yani tanım, bir şeyi özünü belirlemektir. Bir tanımda iki öge vardır. Bunlar; önermenin öznesi olan tanımlanan ve önermenin yüklemi olan tanımlayandır. Bu özne-yüklem ilişkisi tanım türlerini belirler.
Tanım Çeşitleri
Beş Tümele Göre Tanımlar
- Özle İlgili Tanım: Özle alakalı olan tanım daha doğru bir tanımdır ve kavramın yerini belirtip diğerlerinden ayırır. Çünkü bir nesne ya da konunun özüne ilişkindir. Bu nedenle ayırıcı bilgi verir. Kavramın Porphyrios ağacındaki yerini belirtip diğerlerinden ayıran tanımdır. Örneğin kuş uçan canlıdır. Balık yüzen canlıdır. İnsan düşünen varlıktır.
- İlinti ile İlgili Tanım: İlintiyle alakalı tanım ise kavramın nitelikleriyle ilgilidir, ancak yukarıda gördüğümüz benzeri sadece o kavrama ilişkin bir nitelik değil, onun ilintisidir. Bir kavramın ilintilerini belirterek yapılmış olan tanımdır. Örneğin kuş ötücü bir omurgalıdır.
Tanımlanana Göre Tanımlar
Klâsik mantıkçılar tanımlananı, ad veya nesne olma durumuna göre de türlere ayırmışlardır.
- a. Ad Tanımları: Nesnesi olmayan (sadece neliği olan), yalnızca bizim zihnimizde varlık gösteren ve uzlaşımla koyduğumuz adların tanımlarıdır. Bu nedenle deneylenemez. Dolayısıyla ad tanımları keyfidir ve onu tanımlayan belirler. Dev, üçgen, zaman benzeri varlıkların gerçeklikleri olmadığı için ancak ad ile alakalı tanımları yapılabilir.
- b. Nesne Tanımları: Hem neliği hem de gerçekliği olan kavramların tanımıdır. Bu tanımdaki bilgi, nesnesiyle uygunluk içindedir. Deney ve gözlemle denetlenebilen, evrensel ve genel geçerliliği olan tanımlardır. Örneğin “Su iki hidrojen ve bir oksijenden oluşan bir cisimdir.” dediğimizde, nesnel ve genel geçer bir tanım yapmış oluruz.
Tanım Koşulları
Tanım tam olmalıdır
“Tarif efradını cami ağyarını mâni olmamalıdır.” Yani tanımlanan kavramın bütün bireylerini kapsayıp ona ait olmayanları dışarıda bırakmalıdır. “İnsan düşünen varlıktır.” tam tanımdır.
Tanım açık olmalıdır
Bir kavramın tanımı, açıklanmaya muhtaç başka bir kavramla yapılmamalıdır. örneğin “Yapay zeka bulanık mantığın ürünüdür.” açıklamasında bulanık mantık açıklanmaya muhtaç olduğundan tanım açık değildir.
Tanımda kısırdöngü olmamalıdır
Tanımlanması kendisine bağlı başka kavramlarla yapılmamalıdır. Örneğin “İnsan canlı bir varlıktır.” tanımı yapıldıktan sonra “canlı varlıklardan biri de insandır.” açıklaması kısır döngüdür.
Tanımlanan bir özne ile tanımlayan bir yüklemden oluşmalıdır.
Bu ikisi arasında çelişik ifadeler bulunmamalıdır. Örneğin hayvan canlıdır.
Tanımlanamazlar
Her şeyi tanımlamak mümkün değildir. Kısaca tanımlamayanları açıklayalım;
- Tecrübenin doğrudan doğruya verileri tanımlanamazlar. Duyumlar (renk ses vb.), duygular (aşk, kin vb.) bu türdendir. Bilmek, anlamak için bunları doğrudan doğruya idrak etmek gerekir. Anadan doğma bir görme engelliye, kırmızının ne olduğu hiçbir tanımla anlatılamaz..
- Porphyrios ağacından hatırlanırsa, kategorilerden en üstte bulunan cinslerin tanımı yapılamaz. Çünkü içlemsel tanım cinse göre yapılır. Kategoride en üstte olanın cinsi olamayacağına göre tanımı da olamaz. Bu nedenle varlık, nokta benzeri kavramların tanımı yapılamaz. Üstün cinslerin tanımı yapılamaz. Cins olup tür olamayanların tanımı yapılamaz. Yokluk, varlık, tanrı vb. kavramların tanımı yapılamaz.
