Kavram ve Terim | Beş Tümel

Porphyrios, “isagoji” adlı kitabında beş tümelden söz eder. Beş Tümel, kavramların işaret ettiği varlıkların öteki varlıklardan ayrıldıkları noktaları belirten özellikleri göstermek amacıyla oluşturulmuştur.

Beş Tümel Nedir?

1. Cins
2. Tür
3. Ayrım
4. Özgülük
5. İlinti

Beş tümeli “Porphyrios Ağacı” denilen sınıflamada da görebiliriz.

Cins

Ortak özellikleri, nitelikleri ve bu özellikleri içeren genel kavrama cins adı verilir. Cins genel kavram olduğundan altında türleri vardır. Cins, yakın ve uzak cins olarak ikiye ayrılır. Bir kavramın doğrudan bağlı olduğu veya hemen üstünde yer alan kavram, onun yakın cinsi, diğerleri de uzak cinsidir.

Porphyrius Ağacı’nda “canlı” kavramının yakın cinsi “cismi olan”, uzak cinsi ise “varlık” tır. Aynı zamanda “Varlık” kavramı “cismi olan” ve “canlı” kavramlarına göre cinstir.

Tür

Bir cinsin altında sıralanmış ayrıca cinsin bazı özelliklerini taşıyan genel kavramdır. Porphyrius ağacında varlık cins ise cismi olmayan ve cismi olan varlığın türüdür. Tür, “bu nedir?” sorusuna verilen cevaplarla birbirinden ayrılır. “Bu nedir?” sorusuna verilen cevaptır.

Örneğin “Kuş, inek, kurbağa nedir?” sorusuna verilen “hayvan” cevabı türdür.

Ayrım

Bir türü hem cinsten hem de başka türlerden ayıran özelliklere ayrım adı verilir. Eğer bu özellikler olmasaydı tür diye bir şey olmazdı. Türler arasındaki ayrıma türsel ayrım da adı verilir.

Örnek: “Duygusuz”un çiçek açma özelliği, “duygulu”nun öğrenme özelliği, “canlı”da yoktur. Aynı cinsin iki türü olarak duygusuz ile duyguluyu ayıran özellik ise duygulu olup olmamadır. Bu da onlar arasındaki türsel ayrımdır. Ayrım, uzak ayrım ve yakın ayrım olmak üzere ikiye ayrılır. Bir türü, yakın cinsten ayıran özelliğe yakın ayrım, uzak cinsinden ayıran özelliğe ise uzak ayrım adı verilir.

Örneğin “akıllı olma” özelliği, insan türünü yakın cinsi olan hayvandan ayırdığı için yakın ayrım, “canlı” özelliği ise özdeş insan türünü uzak cinsi olan “varlık” kavramından ayırması dolayısıyla uzak ayrımdır.

Özgülük

Başka türlerde bulunmayan, sadece bir türe özgü olan özelliklere özgülük adı verilir.

Örneğin “akıllı olma” özelliği, sadece insana özgü veya insana has bir özellik olduğundan insan türünün özgülüğüdür.

İlinti

Bir türün varlığı için zorunluluk içermeyen ve birçok türde ortak olarak bulunan özelliklere ilinti adı verilir.

Örneğin uyumak, beslenmek, hareket etmek benzeri özellikler, birçok türün ortak özelliği olduğundan bu türler için ilintidir.

Beş Tümel Soru ve Cevapları

Mantık Ders Notları