6. sınıf sosyal bilgiler | Yönetim biçimleri

Demokrasi

Demokrasi, Yunancada halk anlamına gelen “demos”; güç, iktidar ve yönetim anlamına gelen “kratos” kelimelerinin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Demokrasi, halkın kendi kendini yönetmesi olarak tanımlanır. Demokrasinin olduğu ülkelerde yaşayan insanlar kendilerini yönetecek kişileri kendileri seçerek geleceklerini belirlerler. Demokrasilerde egemenliğin kaynağı millettir. Anayasanın “Egemenlik” başlıklı 6. maddesinde bu durum şu şekilde belirtilmiştir: “Egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir.” Halk, egemenliğini seçtiği temsilciler aracılığıyla kullanır. Bireylerin özgür düşünce ve kanaatlerinin bir araya gelmesinden ve kaynaşmasından oluşan millet iradesi, demokrasi için vazgeçilmez bir unsurdur. Bu nedenle millî egemenlik, demokrasinin en temel ilkelerinden biridir. Şimdi demokrasinin diğer temel ilkelerini öğrenelim.

Demokrasinin Temel İlkeleri

Hürriyet ve Eşitlik

İnsanların başkalarına zarar vermemek ve kanunlara aykırı olmamak koşuluyla dilediğini düşünebilmesine ve yapabilmesine hürriyet veya özgürlük adı verilir. Demokrasilerde insanlar özgür iradeleriyle karar verebilir, düşüncelerini özgürce ifade edebilir. Ancak başkalarının özgürlük alanına müdahale edilmemesi gerekir. Örneğin, oyun parklarında dilediğimiz gibi oyun oynayabiliriz. Ancak oyun parkında başkalarını rahatsız edecek biçimde oyun oynamamak gerekir. Çünkü oyun parkından yararlanmak her çocuğun hakkıdır. Eşitlik, toplum içinde tüm bireylerin aynı haklara sahip olması anlamına gelmektedir. Demokrasilerde eşitlik ilkesi vardır ve hiçbir kişiye ayrıcalık tanınamaz. Herkes kanun önünde eşittir. Bir insanın diğerine üstünlüğü yoktur.

Seçimler ve Temsil

Demokrasilerde ülkeyi yönetecek kişileri belirlemek için seçimler yapılır. Seçimlerde gerekli şartları taşıyan vatandaşlar istedikleri takdirde devlet yönetiminde görev almak için adaylıklarını koyabilirler. Seçimler sonunda belirlenen kişiler (cumhurbaşkanı, milletvekilleri, belediye başkanları ve muhtarlar) ülke yönetiminde halkı temsil ederler.

Siyasi Partiler

Demokrasilerde insanlar kendi görüş ve düşünceleri doğrultusunda istedikleri partiye oy verebilir veya istedikleri partiye üye olabilirler. Bir ülkede siyasi partilerin sayısının birden fazla olması demokrasinin bir gereğidir. Böylece siyasi partiler demokratik bir şekilde rekabet edebilir. Bu sayede devlet yönetiminde daha fazla görüş ve düşünce, temsil edilme imkânı bulur.

Çoğulculuk ve Katılım

İnsanların görüşleri birbirinden farklı olabilir. Farklı düşüncelere sahip olan insanlar düşüncelerini özgürce ifade edebilmeli ve yönetimde temsil edilmelidir. Buna demokrasinin çoğulculuk ilkesi adı verilir. Çoğulculuk ilkesi gereğince insanlar yönetime katılmalı ve kendilerini etkileyen kararların alınmasında etkili olmalıdır.

Hukukun Üstünlüğü

Demokrasilerde hukukun üstünlüğü ilkesi benimsenmiştir. Buna göre insanların hakları hukuka uygun olarak korunmalıdır. Oluşan problemler hukuk yoluyla çözüme kavuşturulmalıdır.

Devletler, ilk çağlardan günümüze farklı yönetim biçimleri ile idare edilmişlerdir. Bu yönetim biçimlerinde bazen demokratik ilkelere uyularak hareket edilmiş bazen seçkin bir insan grubu ülkeyi yönetmiş bazen de bir kişi devlet yönetiminde tek başına söz sahibi olmuştur. Şimdi insanlık tarihinde yaygın olarak uygulanmış yönetim şekillerini öğrenelim.

Yönetim şekilleri

Monarşi Yönetim Şekli

Bu yönetim şekline göre egemenlik tek bir kişinin elindedir. Ülkeyi yönetme yetkisine sahip olan kişiye kral, kağan, han, imparator ve padişah gibi unvanlar verilir. Yönetici yasama, yürütme ve yargı yetkilerini tek başına kullanır. Yöneticinin verdiği kararlara herkes uymak zorundadır. Yönetici, verdiği kararlar sebebiyle suçlanıp yargılanamaz. Ülkeyi yöneten kişi öldükten sonra yerine genellikle aile üyelerinden biri geçer. Halk yönetimde söz sahibi değildir.

Oligarşi Yönetim Şekli

Bu yönetim şekline göre egemenlik yetkisi belli bir zümre, sınıf veya grubun elindedir. Bunlar zenginler, soylular veya aristokratlar olarak adlandırılır. Bu yönetim şeklinde yöneticiler ait oldukları zümre, sınıf veya grup içinden seçilir. Oligarşi yönetimlerinin olduğu yerlerde sadece belli bir azınlığın hakları gözetilir. Halkın yönetimde söz hakkı yoktur.

Teokrasi Yönetim Şekli

Bu yönetim şekline göre ülke dinî kurallara göre idare edilir. Teokrasinin uygulandığı devletlerde yönetim, tanrı adına dinî kuralları uygulayan hükümdarın elindedir. Hükümdar yalnızca tanrıya karşı sorumludur. Monarşi ve oligarşi yönetim biçimlerinde olduğu gibi teokraside de halkın yönetimde söz hakkı yoktur.

Cumhuriyet Yönetim Şekli

Bu yönetim şeklinde egemenlik millete aittir. Halk ülkeyi yönetecek temsilcileri belli bir süre için seçer. İnsanlar, seçme ve seçilme hakkını kullanarak ülke yönetimine katılabilirler. Ülkeyi yöneten kişiler halka karşı sorumludurlar. Halk, yöneticileri seçim yoluyla değiştirme hakkına sahiptir. Bu yönetim şeklinde insanların hakları anayasa ile korunur. Herkes hukuk önünde eşittir ve hukukun üstünlüğü ilkesi geçerlidir. İnsanlar özgür bir şekilde yaşamlarını sürdürebilirler.