Kapitülasyon bir ülkede yabancı devletlerin tüccarlarının tabi olacağı şartları gösteren resmî belgelerin adıdır.
Bizans, Trabzon Rum Krallığı gibi devletlerin “İtalyan tüccar şehirlerine verdikleri imtiyazlara “Hrisabule” altın mühür deniliyordu. Batılılar bu imtiyaza “Capitulatio” adını verdi.
Osmanlı Devleti’nde de bu imtiyazlara ahitname yazılı yemin, and deniliyordu. Yabancılara kapitülasyon veren ilk Türk Devleti, Osmanlı Devleti değildi. Daha önce Anadolu Selçuklu Sultanları İzzettin Keykavus ve Alaeddin Keykubat, İtalyanlara bu hakları vermişti.
Bu haklar özetle
- İmtiyazı veren devlet, yabancı tüccarların kendi ülkesinde rahatça hareket edebilmesine müsaade eder.
- Yabancı tüccarın can ve mal güvenliği sağlanır.
- Ölüm hâlinde terekesinin, tüccarın varislerine verileceğini garanti eder.
- Hukuki anlaşmazlıklar yabancı tüccarların kendi aralarında ise kendi hukuki kurallarına göre, yerli tüccarlarla ise yerli mahkemeler bakar.
- Başkasının borcu için tüccarların kovuşturulamayacağını garanti eder.
- Malını en uygun fiyatla istediği yerde satabilmesini sağlar.
- Gümrüklerde yol boyunca geçit vergilerinden muafiyeti sağlar.
Bu haklar zamanla kültürel, dinî, adli, mali alanlarda da verilmişti. İlk başlarda bu haklar padişahların saltanatı boyunca olacağı ilkesi benimsenmişti.
,1740’lardan itibaren de devamlı hâle getirilmişti. Bu çok önemli haklar başlangıçta Fransa’ya verilmişken zamanla bütün Avrupalı devletlerin ilgisini çekmiş ve bu haklara kavuşmuşlardı.
Gelinen bu durum Osmanlının ekonomik, mali, siyasi dengelerini alt üst edecek raddelere ulaşmış, Osmanlı Devleti Avrupalı tüccarın, sanayicinin açık pazarına dönüşmüş, yerli tüccar ve esnafın ise tükenmesine zemin hazırlamıştı.
