Malların, hizmetlerin ve paranın değişimi ile uğraşan işletmeler, ekonomik sistem içerisindeki en temel birimlerdir. İşletmeler, insanlara mal ve hizmet sunarak onların ihtiyaçlarını karşılarken, sahibine kâr sağlamayı amaç edinir. Bu amaçlarını, belirli bir pazar veya piyasada etkinlik göstererek gerçekleştirmeye çalışır.
Etkinliklerini sürdürürken üretim teknikleri bulur, bunların ve öteden beri var olanların rasyonel kullanımını sağlar, buluşlar veya tasarımlar yapar. İş gören çalıştırarak işsizliğin azalmasına katkı sağlar, çalışanların sosyal güvence primlerini ve vergilerini yatırır, vergilerini ödedikten sonra kalan kazançları ile yeni yatırımlar yapar. Böylece topum bireylerinin yaşam düzeylerini yükseltir.
İşletmeler amaçlarına ulaşırken varlıklarını sürdürmek ve büyümek için de ayrıca çaba gösterir. İşletmelerin amaçlarını genel ve özel amaçlar olarak ikiye ayırarak incelemek uygun olur:
İşletmelerin Genel Amaçları
İşletmelerin genel amaçları şunlardır:
- Kâr sağlama
- Topluma hizmet etme
- İşletmenin yaşamını devam ettirme
Kâr Sağlama
Bir işletmenin belirli bir dönemde elde ettiği toplam gelir ile gerçekleştirdiği toplam gider arasındaki olumlu farka veya artı değere kâr adı verilir. Bir işletme bir yılda elde ettiği 40.000,00 TL’ye karşılık 25.000,00 TL gider yaptığında 15.000,00 TL kâr sağlamış olur. Kimi dönemlerde bu farkın olumsuz olduğu görülebilir. Örneğin 40.000,00 TL’lik gelire karşılık 45.000,00 TL gider yapılmış olsaydı 5.000,00 TL’lik olumsuz fark olacaktı.
Bu eksi değere veya olumsuz farka da zarar adı verilir. Uzun dönemde işletmelerin kâr sağlaması kadar, kârın tutarı da önem taşır. Unutulmamalıdır ki elde edilen kârdan vergi de ödenecektir. Bu nedenle işletmeler açısından vergiden sonraki kâr (net kâr) daha anlamlıdır.
Serbest piyasa ekonomilerinde özel işletmeler kârın en üst düzeye çıkması için çaba gösterir. Bu sonucu sağlayacak alanlara yatırım yapar, kârlılığı azalan veya yok olan alanlardan kaçar. Kâr, işletmenin başarı derecesinin ölçülmesini sağlar. Bunun yanında, çeşitli değerlendirmelerde de ölçüt olarak kullanılır.
Kâr; ödenecek vergi ve kâr paylarını saptama, dönemler ve rakip işletmelerle karşılaştırma yapma, işletme etkinliklerine yön verme, kaynak yaratma (oto finansman) ve denetim benzeri işlevleri de yerine getirir. Kâr sağlama, işletmelerin genel amacı olarak ortaya çıkar.
Bazı işletmelerde ise bu amacın sonraki sıralarda yer aldığına veya hiç yer almadığına rastlanabilir. Bir kısım vakıflara, derneklere, kamu kuruluşlarına, yerel yönetimlere bağlı bazı işletmeler buna örnek olarak verilebilir. Bu tür işletmeler kârdan daha çok topluma hizmeti ön planda tutar.
Topluma Hizmet Etme
İşletmelerin var oluş amaçları sadece kârla açıklanamaz. Çünkü kâr, işletmenin sunduğu mal veya hizmete talep olduğu sürece gerçekleşir. Bu nedenle kâr kadar, söz konusu talebin de dikkate alınması gerekir.
Bu da toplumun gereksinim duyduğu mal ve hizmetlerin üretilerek tüketicilere sunulması ve onların doyuma ulaşmasında sağladığı yararla ölçülür. İşletmeler, üretim etkinliklerini gerçekleştirirken katma değer yaratır. Üretimde ve öteki etkinliklerinde kullanmak üzere öteki işletmelerden mal ve hizmet satın alarak onların yaşamasına katkıda bulunur.
İş gören çalıştırır, bunların sosyal güvenlik primlerini öder. Tüketicilerin gereksinim duyduğu mal ve hizmetleri istenilen yer, zaman ve kabul edilebilir fiyatta satışa sunarak onların doyuma ulaşmasını sağlar. Benzer işletmelerle rekabette bulunurken yeni teknolojiler ve verimlilik yöntemleri geliştirir, kaliteyi artırır.
Tüm bunlar dolaylı veya dolaysız olarak topluma hizmet edilmesini sağlar. İşletmelerin, topluma hizmet amacıyla, tüketicilerin taleplerini sürekli olarak en uygun şekilde karşılayacak sosyal sorumluluk ve iş ahlakı (iş etiği) bilinciyle hareket etmeleri gerekir.
Günümüz tüketicileri bu bilinçle hareket eden, güvenilir ve çağdaş işletmelere gereksinim duymaktadır. Tüketicilerin memnuniyetini sağlayan işletmeler daha başarılı ve uzun ömürlü olma avantajı elde ederler.
İşletmenin Yaşamını Devam Ettirme
Bir kısmı dışında, hiçbir işletmenin geçici bir süre etkinlik göstermek için kurulduğu söylenemez. İşletmenin devamlılığı, öncelikle işletme sahipleri veya sermaye koyanlar açısından önem taşır. Başarısız olmak ve bunun sonucunda pazarı terk etmek zorunda kalmak hiçbir işletme sahibi veya sermayedar açısından istenebilecek bir durum değildir.
Bunun da ötesinde, devamlılık göstermeyen bir işletme, sahibi için güvenli bir gelir kaynağı olamaz. Ayrıca işletme yaşamının sürekliliği, işletmenin çevresi açısından da önem taşır. Yaşamının devam edeceğinden kuşku duyulan bir işletmede nitelikli iş gücü çalışmak istemez, öteki işletmeler kredili satış ve sipariş verme alma benzeri geleceğe bağlı iş ve işlemleri yapmaktan kaçınır.
Bu nedenlerden ötürü işletmelerin, yaşamlarını devam ettirmeyi amaç edinmeleri ve bu yolda çaba harcamaları gerekir. İşletmeler, kâr sağlama ve topluma hizmet etme amaçlarını tutarlı bir şekilde gerçekleştirebilmek için bu iki amaç arasında bir denge kurmak zorundadır. Bu denge sağlandığı sürece, işletmenin yaşamı da devam ettirilmiş olacaktır.
Bu iki amaçtan biri diğerine yeğlenirse uzun dönemde bazı güçlüklerle karşılaşılabilir. Örneğin bir işletme, kısa dönemde aşırı kâr elde etmeyi amaçlamış olsun. Bunu gerçekleştirmek için ya sunduğu mal ve hizmetlerin fiyatını yüksek tutacak ya da ucuz ve kalitesiz mal sunacaktır. Bu durum ise belirli bir süre sonra söz konusu işletmenin piyasadan çekilmesine yol açacaktır.
Aynı şekilde, topluma hizmet amacının ağır basması ve dolayısıyla kâr elde etme amacının ortadan kalkması durumunda, kurucular ve pay sahipleri açısından, işletme varlığını sürdürme güdüsü ortadan kalkacaktır.
Sonuç olarak çağdaş işletmelerin, eskinin sadece yüksek kâra bağlı kuruluşları olmadıkları, tersine üç amaçlı işletme niteliğinde oldukları rahatlıkla söylenebilir.
Bu işletmeler toplam kaliteye ulaşma yaklaşımıyla, yaşamlarını sürdürebilmek için uzun dönemli bir kâr politikası izleyerek normal bir kazancı amaçlamaktadır. Böyle bir amaç, topluma yarar sağlama ve işletmenin yaşamını devam ettirme amaçlarıyla da bağdaşmaktadır.
İşletmelerin Özel Amaçları
İşletmelerin; türlerine, kuruluş amaçlarına, niteliklerine girişimci veya pay sahiplerinin sayısına göre değişkenlik gösteren özel amaçları vardır. İşletmelerin özel amaçları aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
- Tüketicilere sürekli olarak kaliteli mal veya hizmet sunmak
- İstihdam olanağı sağlamak
- Çalışanlara doyurucu bir ücret vermek, güvenli bir iş ortamı hazırlamak, kârdan pay almalarını sağlamak
- Maliyeti düşürerek ucuza satmak
- Bir düşünce ya da bir varlığın işlenmesi veya korunması için olanak sağlamak
- İyi bir imaja sahip olmak
- Toplumsal sorumluluk taşımak (çevre sorunlarıyla ilgilenmek, sağlık ve eğitim hizmetleri görmek, spor veya folklor etkinliklerine sponsorluk yapmak vb.)
- Ulusal ya da uluslararası bir işletme olmak
- Uluslararası ilişkileri güçlendirmek
