II. Mahmut, Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Devlet Teşkilatlanması
XIX. yüzyıl, Osmanlı Devleti için zorunlu değişim ve dönüşümün tarihidir. Bu süreç içinde devlet teşkilatı ve ordu yapısında ortaya çıkan köklü ve yapısal değişimler söz konusudur. Devlet adamları, merkez ve taşra teşkilatındaki bozulmaları önlemek, bu kötü gidişe son vermek ve askerî alandaki başarıları tekrarlamak için ıslahatlara girişmişlerdir.
Devlet yönetiminde sadrazamın etkisi arttığı için divan toplantıları sadrazam konağında yapılmaya başlanmıştır. 18. yüzyıldan itibaren önem kazanan reisülküttap, 19. yüzyılda Hariciye Nazırlığı’na dönüşerek dış politikadaki etkinliğini giderek arttırmıştır.
II. Mahmut Dönemi’nde devlet yönetiminde önemli değişiklikler olmuştur. Merkezî bürokratik sistem yeniden ele alınarak Dar-ı Şûra-yı Askerî (askerî işler), Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ve Dar-ı Şûra-yı Bab-ı Âli (yönetim işleri) oluşturulmuştur.
Divan-ı Hümayun ise işlevselliğini yitirdiği için kaldırılmış, yerine nazırlıklar (bakanlıklar) kurulmuştur. II. Mahmut, merkezî otoriteyi güçlendirmek için çeşitli tedbirler almıştır. Bu tedbirler arasında ayanlar ile Sened-i İttifak’ın imzalanması, sadrazam ile şeyhülislamın yetkilerinin kısıtlanması ve Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması vardır.
Bu dönemde idari yetkiler Heyet-i Vükela (Bakanlar Kurulu) arasında paylaştırılmış; sadrazam, başvekâlet konumuna getirilmiştir. Başvekâlet konumuna getirilen sadrazam, bakanlıklar arasında işbirliğini sağlayan bir statü kazanmıştır.
II. Mahmut, devlet işlerinin ahenkli bir şekilde yürütülmesi için çeşitli meclisler ve komisyonlar kurmuş, önceden divanda görüşülen devlet işleri, kurulan bu komisyonlardaki meclislerde görüşülmeye başlanmıştır.
| Meclisin Adı | Görev Sahası |
|---|---|
| Dar-ı Şûra-yı Bab-ı Âli | Yönetim |
| Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye | Adalet |
| Dar-ı Şûray-ı Askerî | Askerlik |
II. Mahmut Dönemi’nde memurlar ilk kez içişleri ve dışişleri diye ikiye ayrılmış ve bunların maaşları hazineden verilmeye başlanmıştır. Kamu görevlilerinin haksız yollarla elde ettikleri gelir veya emlakın bir kısmına ya da tamamına devlet tarafından el konulması anlamına gelen müsadere usulü bu dönemde uygulamadan kaldırılmıştır.
Yapılan bu çalışmaların yanında, Anadolu ve Rumeli’deki vilayetlerin merkeze bağlanması devlet otoritesini biraz daha sağlamlaştırmıştır. II. Mahmut, merkezî otoriteyi artırmak için valileri maaşa bağlamış ve onları memur derecesine indirmiştir. Yine bu dönemde köy kethüdası diye adlandırılan muhtarlıklar kurulmuş, ayanların taşradaki görevleri muhtarlara devredilmiştir.
Abdülmecit Dönemi’nde ise daha önce Avrupa’da elçilik görevinde bulunan Mustafa Reşit Paşa, padişahın emriyle Avrupa tarzında ıslahat çalışmalarına başlamıştır. Osmanlı Devleti, Avrupalıların azınlık haklarını öne sürerek kendi iç işlerine müdahalesini engellemek, dağılmayı önlemek ve Mısır meselesinde Avrupa’nın desteğini almak için Tanzimat Fermanı’nı ilan etmiştir.
II. Mahmut Dönemi’nde başvekâlete dönüşen sadrazamlık, Tanzimat Fermanı’nın ilanıyla eski konumuna getirilirken şeyhülislamın siyasi danışmanlık rolü azaltılmıştır. Yine bu dönemde farklı görevleri olan birçok meclis açılmış, mülkiyenin başındaki sadrazam, ülkeyi kendisine bağlı olan Heyet-i Vükela (Bakanlar Kurulu) ile yönetmiştir.
