Anadolu, tarih boyunca insanlar tarafından yerleşim yeri olarak tercih edilen önemli bölgelerden biridir. Hititler, Frigler, Lidyalılar, Urartular ve İyonlar Anadolu’da kurulan uygarlıklardandır. Daha sonraki dönemlerde Roma İmparatorluğu, Anadolu’ya hâkim olan devletlerden biri olur. Bu devlet, Kavimler Göçü sonucunda Doğu Roma İmparatorluğu ve Batı Roma İmparatorluğu olarak ikiye ayrılır. Bizans Devleti olarak bilinen Doğu Roma İmparatorluğu, Türklerin Anadolu’yu yurt edinmesine kadar Anadolu’ya hâkim olur. Anadolu’nun tarih boyunca yerleşim yeri olarak tercih edilmesinin sebepleri aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.
- Topraklarının verimli olmasından dolayı tarım ve hayvancılık yapmaya elverişli olması
- İklim koşullarının yaşam için uygun olması
- Su ve maden kaynaklarının fazla olması
- Ticaret ve göç yolları üzerinde bulunması
- Coğrafi şartların savunmaya uygun olması
Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)
Ortak bir sosyal düzen içinde bir arada yaşayan ve aynı soydan gelen insanların oluşturduğu Türk topluluğuna boy adı verilir. Türk devletleri genellikle bu boy adı verilen topluluklardan birinin önderliğinde kurulmuştur. Oğuzların Kınık boyuna mensup olan Selçuk Bey, bağımsız bir Türk devleti olan Oğuz Yabgu Devleti’nde ordu komutanıydı. Selçuk Bey, Oğuz Yabgu Devleti ile anlaşmazlığa düşünce mensubu olduğu Kınık boyuyla birlikte Cend şehrine göç eder ve Gaznelilere komşu olur. Selçuk Bey’in idaresindeki Türkler, bu bölgede Gazneliler ile mücadeleye başlar. Selçuk Bey’in ölümünden sonra Tuğrul Bey, Kınık boyunun başına geçer.
Türklerin Anadolu’yu yurt edinme sürecini Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey başlatır. Nüfusun artması, siyasi anlaşmazlıklar, olumsuz iklim koşulları, salgın hastalıkların insanları ve hayvanları etkilemesi Türkleri yeni yurt arayışına zorlar. Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey’i yeni bir yurt bulması için sefere gönderir. Çağrı Bey, beraberindeki kuvvetlerle 1015 yılında Doğu Anadolu’ya gelir. Çağrı Bey, yapmış olduğu keşif akınları sırasında edindiği gözlemleri Tuğrul Bey’e bildirir. Çağrı Bey’in edindiği gözlemler aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.
- Anadolu’ya hâkim olan Bizans Devleti Türk kuvvetlerini durduracak güçte değildir.
- Anadolu’da nüfus azdır.
- Anadolu iklim açısından uygundur.
- Anadolu toprakları tarım ve hayvancılık faaliyetleri yapmak için uygundur.
- Anadolu toprakları su kaynakları bakımından zengindir.
Tuğrul Bey ve Çağrı Bey, Anadolu’nun yurt edinmek amacıyla uygun bir yer olduğuna karar verirler. Tuğrul Bey, Nişabur şehrinde adına hutbe okutarak devletin bağımsızlığını ilan eder (1040). Bunun üzerine Gazneli hükümdarı Sultan Mesut, büyük bir ordu ile Tuğrul Bey ve Çağrı Bey önderliğindeki ordunun üzerine yürür. İki kuvvet 1040 yılında Dandanakan adı verilen yerde karşı karşıya gelir. Yapılan savaşı Selçuklular kazanır. Dandanakan Savaşı’ndan sonra Tuğrul Bey, sultan unvanıyla hükümdar ilan edilir. Bu savaşla birlikte Büyük Selçuklu Devleti’nin resmen kurulduğu kabul edilir.
Tuğrul Bey döneminde Anadolu’ya düzenli bir şekilde askerî seferler yapıldı. Bu seferler ile Bizanslıların savunma gücü zayıfladığı için ileride yapılacak fetihlere ve yurt edinme çalışmalarına zemin hazırlandı. Tuğrul Bey, Selçuklu beylerinden olan İbrahim Yınal ve Kutalmış komutasındaki orduyu Anadolu’ya gönderdi. Günümüzde Erzurum sınırları içinde bulunan Pasinler Ovası’nda Büyük Selçuklu ordusu ile Bizans ordusu karşı karşıya geldi. Türklerin tarihte Bizanslılarla ilk kez karşı karşıya geldiği 1048 yılında yapılan savaşta Bizans ordusu mağlup edildi. Pasinler Savaşı’nın kazanılması ile Türkler Anadolu’ya yerleşmeye başladı.
Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Alp Arslan, adına hutbe okuttu ve sultanlığını ilan ederek devletin başına geçti. Alp Arslan, Anadolu üzerine seferler düzenleyerek Kars ve Ani Kalesi’ni ele geçirdi. Bizans Devleti imparatoru IV. Romanos Diogenes (Roman Diyojen), yaklaşan Selçuklu tehlikesinin farkına vararak bazı tedbirler aldıysa da başarılı olamadı. IV. Romanos Dioganes ve imparatorluğun ileri gelenleri, yaptıkları görüşmelerden sonra Selçukluları Anadolu’dan tamamen atmak gerektiği hususunda fikir birliğine vardılar. Bunun üzerine toplayabildikleri bütün kuvvetlerle sefere çıktılar. Bizans ordusunun içerisinde çok sayıda paralı asker de bulunmaktaydı. Büyük Selçuklu Devleti ordusu ile Bizans Devleti ordusu günümüzde Muş sınırları içinde yer alan Malazgirt Ovası’nda 26 Ağustos 1071 yılında karşı karşıya geldiler. Bizans ordusunda askerlik yapan Uz ve Peçenek Türklerinin Büyük Selçuklu Devleti’nin tarafına geçmesiyle Bizans ordusu dağıldı. Ordusunu komuta etme olanağının kalmadığını gören IV. Romanos Diogenes, yakın birlikleriyle kaçmaya kalktıysa da bunun imkânsız olduğunu gördü. IV. Romanos Diogenes yaralı olarak yakalandı. Tüm dünya tarihi için bir dönüm noktası niteliğinde olan bu mücadele sonunda zafer kazanan büyük Türk komutanı Alp Arslan ile IV. Romanos Diogenes arasında antlaşma yapıldı. Anadolu tarihinin en büyük savaşlarından biri olan Malazgirt Savaşı Türklerin zaferiyle sonuçlandı. Böylece Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış oldu. Bu savaştan sonra Anadolu’nun Türkleşme süreci hızlandı. Bizans Devleti’nin Anadolu üzerindeki otoritesi zayıfladı.
Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri
Sultan Alp Arslan, Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’nun fethi için komutanlarından bazılarını görevlendirdi. Bu komutanlar kısa zaman içinde Anadolu’nun içlerine doğru ilerleyerek Anadolu’daki Bizans şehirlerini ele geçirmeye başladılar. Ele geçirilen topraklara Türk boyları yerleştirildi ve Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı beylikler kuruldu. Şimdi Türklerin Anadolu’yu yurt edinme sürecinde etkili olan bu beylikleri öğrenelim.
Saltuklular (1072-1202)
Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Ebu’l Kasım Saltuk tarafından Erzurum çevresinde kuruldu. Saltuklular, Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğiydi. Haçlılar ve Gürcülere karşı başarıyla mücadele ederek Anadolu’nun korunmasına katkıda bulundular. Mama Hatun Külliyesi, bu beylik döneminden günümüze kalan en önemli eserdir.
Danişmentliler (1080-1178)
Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Danişment Ahmet Gazi tarafından Sivas, Tokat ve Niksar çevresinde kuruldu. Haçlı seferlerine karşı savaşarak Anadolu’nun Türk yurdu olarak kalmasına katkı sağladılar. Anadolu Türk siyasi birliğinin sağlaması konusunda mücadele verdiler. Anadolu’da kurulan ilk medrese olan Yağıbasan Medresesi bu beylik döneminde yapıldı.
Mengücekler (1080-1228)
Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kuruldu. Gürcüler ve Rumlara karşı mücadele ettiler. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası bu dönemden günümüze kalan en önemli eserdir. Bu cami taş işçiliğinden dolayı UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır.
Artuklular (1102-1409)
Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Artuk Gazi ve oğulları tarafından Güneydoğu Anadolu’da kuruldu. Haçlılarla mücadele ederek Anadolu’yu korudular. Hasankeyf, Mardin ve Harput kollarına ayrıldılar. Anadolu’da kurulan beylikler içinde en uzun ömürlü olanıydı. Malabadi Köprüsü, bu beylik döneminden günümüze kalan en önemli eserdir. Bu köprü Anadolu’daki ilk taş kemerli köprü olma özelliğini taşımaktadır.
Çaka Beyliği (1081-1093)
Bizans’a düzenlenen akınlar sırasında esir düştükten sonra kurtulan Çaka Bey tarafından İzmir ve çevresinde kurulmuştur. Bu beylik denizcilik faaliyetleriyle bilinmektedir. Çaka Bey öncülüğünde kurulan donanma, Bizans ve Haçlılara karşı mücadele etmiştir. Çaka Bey, ilk Türk donanmasını kuran ve ilk deniz komutanı olan Türk beyi olarak kabul edilmektedir.
Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.
- Anadolu’da fethedilen yerlerdeki halkın batıya göç etmesinde etkili oldular. Bu sayede doğudan gelen Türkmenler boşalan bölgelere yerleştiler. Bu durum
- Anadolu’daki Türk nüfusunun artmasına katkı sağladı.
- Bizans, Ermeni ve Gürcülerle mücadele ederek Türklerin yeni yurdunu korudular.
- Anadolu’daki şehirleri imar ederek geliştirdiler ve bununla yetinmeyip yeni yerleşim alanları kurdular.
- Anadolu’daki yerleşim yerlerine Türkçe isimler verdiler.
- Anadolu’da Türk-İslam kültürünün yayılmasını sağladılar.
- İslamiyet’in Anadolu’ya yayılmasında etkili oldular.
- Anadolu üzerinden geçen Haçlı ordularının ağır kayıplar vermesinde Türkiye
- Selçuklu Devleti ile birlikte önemli rol oynadılar.
Türkiye Selçuklu Devleti (1077-1308)
Selçuklu hanedanından olan Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Anadolu’ya yapılan fetih akınlarına katılan beylerden biridir. Süleyman Şah, Bizans Devleti’ndeki taht kavgaları ve iç karışıklıklardan yararlanıp Konya, Kütahya ve Afyon’u ele geçirerek batı yönünde fetihlere devam etti. İznik ve çevresini de alarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu. Devletin merkezini İznik yaptı. Kısa sürede ülke sınırlarını Suriye’ye kadar genişletti.
Türkiye Selçuklu Devleti, Haçlı Seferlerine karşı mücadele ederek Anadolu’nun Türk yurdu olarak kalmasında önemli katkıda bulundu. Haçlı Seferleri sırasında Türklerin batıya doğru ilerleyişi bir süre durdu. Bunu fırsat bilen Bizans Devleti Türkleri Anadolu’dan çıkarmak için harekete geçti.
Türkiye Selçuklu Devleti ile Bizans Devleti günümüzde Eğirdir Gölü yakınlarında bulunan Miryokefalon Vadisi’nde 1176 yılında karşı karşıya geldi. İki ordu arasında yapılan Miryokefalon Savaşı’nı Türkiye Selçuklu Devleti kazandı. Bu savaşın kazanılması ile Anadolu kesin olarak Türk yurdu hâline geldi. Bizans Devleti’nin Anadolu’yu Türklerden geri alma ümitleri bu savaşla birlikte sona erdi.
Türkler Anadolu’ya hâkim olmak için Bizans Devleti ile mücadele etti. Anadolu toprakları üzerinde yapılan savaşlar nedeniyle Anadolu’da birçok yer tahrip oldu. Anadolu’yu yurt edinmek isteyen Türkler karşılarında harap olmuş şehirler buldu. Türkler, önce kırsal alanlara yerleşerek tarım ve hayvancılıkla uğraştı. Daha sonra tahrip edilen şehirleri onardı ve bu şehirlere yerleşti. Anadolu’da cami, medrese, darüşşifa, köprü, yol ve saraylar yaparak şehirleri inşa etti. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti döneminde gerçekleştirilen kültürel faaliyetler Anadolu’nun Türkleşme sürecine önemli katkılarda bulundu.
Türkiye Selçuklu Devleti, Moğolların baskısından kaçan Türk boylarını Anadolu’ya yerleştirdi. Bu boylara mensup olan Mevlana, Ahi Evran, Yunus Emre ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi kişiler Anadolu’da sosyal, kültürel ve dinî alanda önemli çalışmalar gerçekleştirdi.
Mevlana ve ailesi Moğol baskısı nedeniyle yaşadığı şehirden ayrılarak önce Nişabur’a, daha sonra Karaman’a yerleşti. Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı Alaeddin Keykubat, Mevlana ve ailesini dönemin başkenti Konya’ya davet etti ve buraya yerleşmelerini sağladı. Mevlana büyük bir din ve ilim bilgini olarak tanındı. Sevgi, saygı ve anlayışın öncüsü olan Mevlana insanlara birlik ve beraberlik içinde yaşamalarını öğütledi. Onun felsefesi ile yetişen Türkler ve diğer milletlerden olan insanlar dil, din ve mezhep farkı olmadan barış içinde yaşadılar.
Ahi Evran ve ailesi Moğol baskısı nedeniyle Anadolu’ya gelerek yerleşti. Burada ahilik teşkilatını kurdu. Ahilik teşkilatı, Anadolu’nun Türk yurdu olması konusunda önemli katkılar verdi. Bu teşkilatın amacı, Anadolu halkına meslek edindirmek ve güzel ahlak sahibi olmayı öğretmeye çalışmaktı. Anadolu halkı bu teşkilat sayesinde çırak, kalfa ve usta ilişkisi içerisinde çeşitli meslekleri öğrendi. Ahilik teşkilatı uzun yıllar boyunca Anadolu insanına hizmet verdi. Ahi Evran, ayrıca Anadolu’ya gelen sanatkâr ve tüccarların dayanışmasını sağlayarak sanatla ticaretin gelişmesine de katkı sağladı.
Türkiye Selçuklu Devleti Dönemi’nde bilim ve sanata büyük önem verildi. Devletin başkenti Konya olmak üzere Sivas, Kayseri, Amasya ve Mardin gibi şehirlerde birçok medrese ve kütüphane inşa edildi. Karatay Medresesi, İnce Minareli Medrese (Konya), Çifte Minareli Medrese (Erzurum), Ertokuş Medresesi (Isparta) bunlara örnektir. Bu dönemdeki ilk kütüphane Şemseddin Altun Apa tarafından Konya’da yaptırılan medresenin içinde bulunmaktadır. Medrese o dönemde insanlara eğitim hizmeti vermekteydi. Medreselerde Kur’an-ı Kerim, hadis, kelam ve fıkıh gibi dinî bilimlerin yanında matematik, tıp, felsefe gibi fen ve sosyal bilimler dersleri de okutulurdu. Buralarda eğitim alan insanlar Anadolu’nun yurt olarak benimsenmesi konusunda önemli katkılar sağladılar.
Türkiye Selçuklu Devleti döneminde inşa edilen darüşşifa veya şifahane olarak bilinen mimari yapılar insanlara sağlık alanında hizmet vermekteydi. Alaeddin Keykubat Darüşşifası (Konya), Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri), Torumtay Darüşşifası (Amasya) bunlara örnektir.
Türbe ve kümbetler bu dönemde yapılmış önemli mimari eserlerdir. Bu yapılar birer anıt mezardır. Türbe ve kümbetler tek başına bir eser olarak yapılabildiği gibi cami ve medreselerle beraber de inşa edilmiştir. Mevlana Türbesi (Konya) ve Döner Kümbet (Kayseri) bu yapılara örnektir.
Türkiye Selçuklu Devleti döneminde Anadolu’da çok sayıda cami yapıldı. Alaeddin Cami (Konya), Malatya Ulu Cami, Amasya Ulu Cami bunlara örnektir. İnşa edilen camiler sayesinde o dönemde Anadolu’da yaşamış insanlar ibadet ihtiyaçlarını karşıladılar.
Bir caminin etrafında yapılmış medrese, şifahane, kütüphane, türbe, hamam ve imaret gibi değişik amaçlara hizmet eden yapılar topluluğuna külliye adı verilmektedir. Kayseri’de bulunan Hunad Hatun Külliyesi ve Hacı Kılıç Külliyesi o dönemin örneklerindendir.
1243 yılında Moğollarla yapılan Kösedağ Savaşı’nı kaybeden Türkiye Selçuklu Devleti Anadolu üzerindeki siyasi gücünü kaybetti ve yıkılma sürecine girdi. Bu savaş sonrasında Anadolu’daki Türk siyasi birliği bozuldu. Türkmen beyleri bağımsızlıklarını ilan ederek çeşitli beylikler kurdular.
