Göbeklitepe Höyüğü’nde kazı yapan ve kazı sonucu elde edilen verileri değerlendiren Doç. Dr. Klaus Schmidt’in bir arkeolog olduğunu öğrendiniz. Arkeoloji bilimiyle ilgilenen bilim insanlarına arkeolog denir. Arkeoloji ise geçmişte yaşamış insan topluluklarından kalan eserlerin ortaya çıkarılıp incelenmesini ve insanlığın yararına sunulmasını sağlayan bilim dalıdır. MÖ 11.000 yıllarında Göbeklitepe’de yaşayan insanların hayvanları evcilleştiremediği, dinî tören alanları inşa ettikleri, dikili taşların üzerine resim ve kabartmalar yaptıkları arkeoloji bilimi sayesinde öğrenilmiştir.
Arkeoloji bilimi sayesinde insanlar kendi milletleri ve diğer milletlerin geçmişi hakkında bilgi sahibi olurlar. Arkeoloji alanında yapılan çalışmalar ve edinilen bulgular sayesinde insanların geçmişteki yaşam biçimleri ve kültürleri öğrenilebilir.
Ziyaret ettiğimiz müzelerde sergilenen tarihî nesneler genellikle arkeolojik kazılar sonucunda elde edilmiştir. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.
Frigler döneminden kalma Fibula, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara 
Hititler döneminden kalma Güneş Kursu, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara 
Lidyalılar döneminden kalma para, Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi, Ankara 
Sümerler döneminden kalma çivi yazılı tablet, İstanbul Arkeoloji Müzesi, İstanbul
İnsanların geçmişlerini, yaşadıkları çevreyi, yaşam tarzlarını ve kültürlerini inceleyen bilim dallarına sosyal bilimler adı verilir. İnsanlar, hayatlarında yaşadıkları değişim ve gelişimleri anlayabilmek ve anlatabilmek için sosyal bilimlerden yararlanırlar. Arkeoloji de bir sosyal bilimdir. Sosyal bilimlerin bazıları ile ilgili aşağıda verilen şemayı inceleyiniz.
Sosyal Bilimler Nelerdir?
Coğrafya
İnsanlar yeryüzünde yaşamlarını sürdürür ve doğal ortamlardan yararlanarak kendi yaşamsal ihtiyaçlarını karşılarlar. Bu nedenle yaşadıkları çevrenin iklim koşulları, yeryüzü şekilleri ve su kaynakları gibi özelliklerini bilmek isterler. Edindikleri bilgilerden yararlanarak ekonomik faaliyetler yapar ve yaşamlarına devam ederler. Bu konuda insanlara coğrafya bilimi yardımcı olmaktadır. Coğrafya, insanın içinde yaşadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan ve doğal çevre arasındaki etkileşimi konu edinen bilim dalıdır. Coğrafya bilimi; dünyamızı ve ülkemizi daha iyi tanımamızı, çevre sorunlarına duyarlı bireyler olmamızı sağlar.
Coğrafya biliminin yaptığı inceleme ve araştırmalar sonucunda elde edilen bilgiler toplum hayatını etkilemektedir. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.
- Meteoroloji istasyonlarında hava olayları gözlemlenerek ülke genelindeki sıcaklık ve yağış tahminleri insanlara duyurulur. Çiftçiler, meteorolojik verileri takip ederek yağmur ve kar yağışı tahminleri hakkında bilgi edinir ve gereken önlemleri alırlar.
- Yer altında bulunan madenlerin yer tespitinde coğrafya biliminin imkânlarından da yararlanılır. İşlemeye uygun madenlerin olduğu yerlerde maden ocakları açılır. İnsanlar buralarda çalışarak geçimlerini sağlayabilirler.
- Coğrafya bilimi sayesinde fırtına, sel, erozyon, deprem gibi doğal afetlerin nedenleri ve bu doğal afetler için alınması gereken tedbirlerin neler olduğu hakkında bilgi edinilir. Bu sayede doğal afetler nedeniyle yaşanması muhtemel can ve mal kayıplarının önüne geçilmesi sağlanır.
- Coğrafya bilimi sayesinde akarsuların akış hızları hesaplanır. Bundan yararlanarak hidroelektrik santrallerin kurulacağı en uygun yerler tespit edilir. Böylece insanların ihtiyacı olan elektrik üretilebilir.
Tarih
Tarih; insanların geçmişteki faaliyetlerini, kültür ve medeniyetlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, sebep-sonuç ilişkisi içerisinde, yer ve zaman göstererek, belgelere dayalı olarak inceleyen bilim dalıdır. Tarih biliminin konusu, bütün yönleriyle insanların geçmişidir. Tarihî olayların tekrarlanması mümkün olmadığından tarih biliminde deney ve gözlem yapılamaz. Tarihî olayları yaşandığı zamanın şartlarına göre değerlendirmek gerekir.
Tarih bilimi insanlara, günümüzdeki uygarlık düzeyine tüm toplumların katkısıyla ulaşıldığı bilincini kazandırır. Bu sayede bireyler ortak değerlere sahip çıkmanın; dil, din ve ırk ayrımı yapmadan barış içinde yaşamanın önemini kavrarlar. Tarih bilimi milletlerin geçmiş yaşantılarını öğrenmelerine yardımcı olur. Bireyler tarih bilimi sayesinde ait oldukları milletin geçmişini öğrenir, kültürünü ve millî değerlerini tanır. Bu sayede bireyin vatandaşlık bilinci ve sorumluluk duygusu gelişir, vatan ve millet sevgisi artar.
Örneğin, Kurtuluş Savaşı’nın hangi şartlarda gerçekleştiğini ve kazanıldığını bilen bireyler, vatanın tehlikede olduğunu hissettikleri anda onu kurtarmak için harekete geçerler. Kurtuluş Savaşı’nda vatanı kurtarmak için çaba gösteren bireyler birlik ve beraberlik içinde hareket ederek millî bir dayanışma örneği sergilemişlerdir.
Sosyoloji
Sosyoloji toplumların örf ve adetlerini, yaşam biçimlerini, toplumsal olayların oluşumunu ve gelişimini inceleyen bilim dalıdır. Toplum bilimi olarak da adlandırılır. Sosyoloji bilimiyle ilgilenen bilim insanlarına ise sosyolog adı verilir. Sosyoloji, toplumların değişim ve gelişim sürecini araştırarak günümüzde yaşayan insan topluluklarının davranışlarını analiz etmeye çalışır. Diğer insanların yaşam biçimleri hakkında bilgi edinmemizi ve kültürel farklılıkların bilincinde olmamızı da sağlar.
Bu sayede o insanlarla empati kurabilir, onları kendi kültürel anlayışlarıyla değerlendirebiliriz. Dünyada milyonlarca insan, ülkelerindeki iç karışıklıklardan uzaklaşarak başka ülkelerde mülteci olarak yaşamlarını sürdürmektedir. Mültecilerin yaşam koşullarını, kültürel değerlerini, göç ettikleri ülkelerdeki vatandaşlarla ilişkilerini sosyoloji bilimi sayesinde öğreniriz. Böylece ön yargılarımızdan kurtularak onlara karşı daha anlayışlı olabiliriz.
Sosyoloji bilimi, içinde yaşadığımız toplumun kültürel özelliklerini de öğrenmemize yardımcı olur. Bu sayede toplumu oluşturan diğer bireylerle sevgi ve saygıya dayalı ilişkiler kurabiliriz.
Felsefe
Felsefe evreni, dünyayı ve yaşamı anlamaya çalışan; varlığın ve bilginin kaynağını bilimsel olarak araştıran bilim dalıdır. Felsefe biliminde görüş belirten kişilere ise filozof adı verilir. Filozoflar, yaşamın amacını, sırlarını ve varoluş sebebini açıklamaya çalışırlar. Sokrates (Sokrat), Platon, Konfüçyüs (Konfüçyüz), Aristoteles (Aristo), Farabi, İbn-i Sina, Rene Descartes (Rön Dekart) dünya çapında bilinen filozoflardandır.
Felsefe bilimi, insanların olayları eleştirel ve sorgulayıcı bir bakış açısıyla değerlendirmesine katkı sağlar. Felsefe bilimi düşünceye saygıyı ön planda tutmaktadır. Düşüncelerine katılmasak bile her insanın düşüncesine saygılı olmamız gerektiğini öğretir. Aynı zamanda bize de kendi düşüncelerimizi özgürce ifade edebilme yeteneği kazandırır. Bu özelliklerinden dolayı felsefe bilimi, diğer bilimlerin gelişmesine de yardımcı olur.
Psikoloji
Psikoloji insan davranışlarını ve insanın zihinsel süreçlerini bilimsel yöntemler kullanarak inceleyen bilim dalıdır. Psikoloji bilimi, yaptığı araştırma ve çalışmalarla toplum hayatına katkı sağlamaktadır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.
- Psikoloji bilimi sayesinde insanların ergenlik dönemlerindeki sorunlarının neler olduğu tespit edilmeye çalışılır. Bu sorunları yaşayan bireylere terapilerle yardımcı olmaya çalışılır.
- Psikoloji, bireylerin anne karnında oluşumundan ölümüne kadar geçen süreçteki gelişimini araştırıp inceler. Anne ve babalar çocuklarının büyüme aşamalarını bu sayede daha kolay takip edebilirler.
- Psikoloji bilimi; bireylerde motivasyon, algılama, öğrenme, iletişim ve problem çözme gibi davranışların neden olduğu fizyolojik süreçlerin değerlendirmesini yapar. İnsanların iş hayatında motivasyonlarının nasıl yükseltilebileceğini, öğrenme güçlüğü çeken öğrencilere nasıl yardımcı olunması gerektiğini ortaya koyar.
- Ortaokula uyum sağlamak amacıyla 5. sınıftaki öğrenciler için diğer öğrencilerden bir hafta önce okula başlama uygulaması getirilmiştir. Yeni bir ortama daha kolay uyum sağlanabilmesi için bu uygulama yapılmıştır. Burada psikoloji biliminin yaptığı araştırma ve incelemelerden yararlanılmıştır.
Psikoloji bilimi aşağıda verilen sorulara ve benzerlerine cevaplar aramaktadır.
- Öğrendiğim bilgileri aklımda nasıl daha iyi tutabilirim?
- Çevremizdeki insanlarla neden görüş ayrılıkları yaşamaktayız?
- Görsel medyada yayınlanan reklamların insanlar üzerindeki etkileri nelerdir?
- İnsanların bir futbol takımına taraftar olmasının sebebi nedir?
Antropoloji
Antropoloji, geçmiş ve günümüz topluluklarındaki insanların çeşitli yönlerini inceleyen bilim dalıdır. Arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılan iskelet, kafatası gibi kalıntılar sayesinde insanın fiziki yapısını araştıran antropoloji, insanlık tarihinin eski dönemlerinin aydınlatılmasına da yardımcı olur. Antropoloji, insan bilimi olarak da bilinir. Toplumların kültürel ve biyolojik özellikleri hakkında bilgi toplar. Belli bir toplumda yaşayan insanların beden yapısı özelliklerini ortaya çıkarır. İnsan topluluklarının biyolojik yapısının zaman içinde geçirdiği değişimi inceler. Bu toplulukların kültürleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koyar. Antropoloji bilimiyle uğraşan bilim insanlarına antropolog adı verilir.
Türkiye’de Bilim ve Teknolojinin Gelişimine Yönelik Çalışmalar
Ülkemizde bilim ve teknolojinin gelişmesine yönelik çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) bu alanda çalışmalar yapan önemli bir kurumdur. TÜBİTAK, ülkemizde bilim ve teknolojiyi desteklemek ve teşvik etmek amacıyla 1963 yılında kurulmuştur. Türkiye’nin bilim ve teknoloji konusundaki politikalarını belirlemek ve bunları uygulamaya geçirmek, gelecek dönemlerin bilim insanlarını keşfetmek ve onları bilim konusunda teşvik etmek, bilim alanındaki dergi ve kitapların yayımını yapmak kurumun amaçlarından bazılarıdır. Kurum, bilim alanında araştırma ve geliştirme ile ilgili faaliyetleri desteklemektedir. Türkiye’nin kalkınmasında öncelikli olan projeleri geliştirmek, özendirmek ve bunları düzenlemek kurumun görevleri arasındadır. Ayrıca TÜBİTAK öğrencilere verdiği destek ve burslarla da ön plana çıkmaktadır.
Ülkemizde bilimsel ve teknolojik çalışmalar kapsamında “4006-TÜBİTAK Bilim Fuarları Destekleme Programı” uygulanmaktadır. Buna göre 5-12. sınıf öğrencileri kendi ilgi alanları doğrultusunda belirledikleri konular üzerine bilimsel ve teknolojik çalışmalar yapmaktadır. Bu program ülkemizin çeşitli okullarında öğretmenlerin öncülüğünde gerçekleştirilmektedir.
4006-TÜBİTAK Bilim Fuarları Destekleme Programı dışında TÜBİTAK, düzenlediği diğer çeşitli program ve etkinliklerle de ülkemizdeki bilimsel ve teknolojik çalışmaları desteklemektedir. Aşağıda verilen tabloyu inceleyiniz.
| TÜBİTAK tarafında yürütülen program ve etkinlikler | TÜBİTAK tarafından yürütülen program ve etkinliklerin amacı |
|---|---|
| 1001-Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Projelerini Destekleme Programı | Yeni bilgiler üretilmesi, bilimsel yorumların yapılması veya teknolojik problemlerin çözümlenmesi için bilimsel esaslara uygun projelerin desteklenmesidir |
| 2238-Girişimcilik ve Yenilikçilik Yarışmaları Programı | Ülkemizde üniversite öğrencilerinin yenilikçilik temelli düşünme yeteneğine sahip olmalarını sağlamak, girişimcilik sürecinin merkezine yerleştirilen bir nesil yetişmesine katkıda bulunmak, girişimcilik ve yenilikçilik konularına yönelik farkındalığı artırmaktır. |
| 2237-A Bilimsel Eğitim Etkinlikleri Desteği | Öğrencilerin ve bilim insanlarının alanlarında bilimsel ve güncel bilgileri edinmelerine katkı sağlamak amacı ile yurt içinde düzenlenecek olan kurs ve seminer gibi bilimsel eğitim etkinliklerine destek sağlamaktadır. |
| 2223-B Yurt İçi Bilimsel Etkinlik Düzenleme Desteği Programı | Program kapsamında doğa bilimleri, mühendislik ve teknoloji, tıbbi bilimler ve sosyal bilimler alanlarında yurt içinde düzenlenen ulusal ve uluslararası katılımlı kongre, konferans ve sempozyum türü bilimsel etkinlikler düzenlemektir. |
Ülkemizde bilim insanları önemli çalışmalar yaparak toplum hayatına değerli katkılar sunmuşlardır. Aşağıda bazı bilim insanlarımızın yaptığı çalışmalardan örnekler verilmiştir. İnceleyiniz.
- Mazhar Osman (1884-1951), Türkiye’de ilk modern ruh sağlığı hastanesini kuran Türk hekimidir. Türkiye’de akıl ve sinir hastalıklarının çağdaş yöntemlerle tedavisinde öncülük etmiştir.
- Hulusi Behçet (1889-1948), dermatoloji (deri hastalıkları) alanında çalışmalar yapmıştır. Uzun yıllar boyunca şark çıbanı, arpa uyuzu ve mantar hastalıkları gibi dermatoloji konularını incelemiştir. Kendi adıyla anılan “Behçet Hastalığı”nı tanımlaması onun dünya çapında tanınmasını sağlamıştır.
- Cahit Arf (1910-1997), matematik alanında bilimsel çalışmalar yapmış ünlü Türk bilginidir. Bu çalışmalar sonucunda matematikte “Hasse-Arf Kuramı”nı geliştirmiştir. “Arf Değişmezi”, “Arf Halkaları” ve “Arf Kapanışları” gibi kendi adıyla bilinen matematiksel terimleri bilim dünyasına kazandırmıştır.
- Oktay Sinanoğlu (1935-2015), ünlü kimya mühendisi ve moleküler biyologtur. Bu alanlarda yaptığı çalışmalarla bilime önemli katkılar sağlamıştır. Dünyada yeni kurulmaya başlanan moleküler biyoloji dalının ilk profesörlerinden biri olmuştur. Bunların yanı sıra kendisini Türkçe öğretimine adamış ve Türk dilinin benliğini kaybetmemesi için çok sayıda çalışma yapmıştır. Birçok röportajında, konferansında ve makalesinde “Türkçe giderse Türkiye gider. Yabancı dille eğitim ile Türkiye gider.” düşüncesini savunmuştur.
