Osmanlı Devleti, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Duraklama, XVII. yüzyıldan itibaren de Gerileme Dönemlerine girmiştir. Bunun iç ve dış sebepleri bir önceki ünitemizde detaylı olarak verilmişti.
XVIII. yüzyılın sonlarına doğru bariz bir şekilde ortaya çıkan gerilemenin ve peş peşe gelen askerî mağlubiyetlerin sebeplerini araştıran o dönemin fikir ve devlet adamları, alınması gereken tedbirler konusunda çeşitli raporlar hazırlamışlar ve ilgili yerlere sunmuşlardı.
Ancak Batı’daki gelişmelerin özünü yeterince kavrayamamışlardı. Bunun en büyük sebebi ise, Batı’ya karşı yüz yıllarca sürdürülen üstünlüğün vermiş olduğu büyüklük kompleksi idi. Fakat 1699 Karlofça ve 1718 Pasarofça Antlaşmaları Osmanlı aydınlarının Batı’ya bakış açılarını değiştirmiştir.
XVIII. yüzyıldan itibaren Batı’nın üstünlüğünü kabul etmek mecburiyetinde kalan Osmanlı padişahları ve devlet adamları, başta askerî alanda olmak üzere birçok alanda yenilikler yapmak mecburiyetinde olduklarına kanaat getirmişlerdir. Ancak yapılan yenilikler köklü bir toplumsal yapı değişikliğinden ziyade, eski üretim ve egemenlik sisteminin korunması başta olmak üzere mevcudu ıslah etme şeklinde olmuştur.
Osmanlı Devleti’nin eski görkemli dönemini yeniden canlandırmayı amaçlayan bu ıslahatlar bilinçli kadrolardan yoksun ve tamamen kişilere bağlı olduğu için Osmanlı Devleti’nin eski gücüne kavuşması konusunda başarılı olamamıştır.
Zaten XVIII. yüzyıl sonlarına gelinceye kadar Osmanlı Devleti’nde planlı ve programlı ıslahatlardan da söz etmek mümkün olmamıştır.
Osmanlı devlet ve toplum düzeninde görülen aksaklıkları gidermek, çöküşü durdurmak ve devleti eski gücüne kavuşturmak amacıyla yapılan ıslahatların daha iyi anlaşılabilmesi açısından yapılan yeniliklerin çeşitli dönemler içerisinde incelenmesi daha faydalı olacaktır. Bu dönemleri şöyle sıralayabiliriz:
- Tanzimat’tan önce yapılan ıslahatlar (1839’dan önce yapılanlar)
- Tanzimat Dönemi’nde yapılan ıslahatlar (3 Kasım 1839-23 Aralık 1876)
- Meşrutiyet Dönemi’nde yapılan ıslahatlar (23 Aralık 1876-23 Temmuz 1908)
- Meşrutiyet Dönemi’nde yapılan ıslahatlar (23 Temmuz 1908-30 Ekim 1918).
