Canlıların ortak özellikleri nelerdir? Bu özelliklerin detayları nelerdir? Tüm bu soruların cevabını bu içerikte bulabileceksiniz. Buyurun detaylara bakalım.
Canlıların ortak özellikleri
Canlıların birbirleri arasındaki ortak özellikleri kısaca aşağıdaki gibi sıralanabilir.
- Hücresel Yapı
- Beslenme
- Solunum
- Boşaltım
- Hareket
- Uyarılara Tepki Verme
- Metabolizma
- Homeostazi
- Uyum
- Organizasyon
- Üreme
- Büyüme ve Gelişme
Şimdi bu özellikleri yakından bakalım.
1) Hücresel Yapı
Tüm canlılar farklı özelliklere sahip olsa da her canlı, özel işlevlere sahip hücre veya hücrelerden oluşur. Hücreler, organizmaların canlılık aktivitelerini gösteren en küçük yapısal ve işlevsel birimlerdir. İki tür hücre vardır.
Çekirdekli ve membranöz organel içermeyen hücrelere prokaryotik hücreler denir. Bakteriler ve arkeler prokaryotik hücreler sınıfındadır. Çekirdek ve zar organelleri içeren hücrelere ökaryotik hücreler denir. Oglena, paramezyum, amip, algler, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar ökaryotik hücreler sınıfına aittir.
Tüm canlı hücrelerin solunumu, beslenmesi, sindirilmesi ve boşaltılması belirli bir sırayla gerçekleşir. Bazı canlılar tek hücrelidir ve bazıları çok hücrelidir. Oglena, amfibiler, paramezyum ve bakteri benzeri canlılar tek hücrelidir ve çıplak gözle görülemez. Şapka mantarları, bitkiler ve hayvanlar çok hücreli organizmalar sınıfına aittir ve çıplak gözle ayırt edilirler.
2) Beslenme
Canlıların büyümek ve gelişmek, yıpranmış doku ve organları onarmak, enerji kazanmak ve düzenleyici faaliyetlerini yürütmek için besinlere ihtiyacı vardır. Kısacası canlıların hayatta kalabilmesi için beslenmesi gerekir.
Bazı canlılar su, mineral ve karbondioksit gibi inorganik maddeleri yaşadıkları yerlerden alır ve ihtiyaç duydukları organik besini oluşturmak için güneş enerjisi veya kimyasal enerji kullanırlar. Bu canlılara ototrofik canlılar denir.
Bitkiler (tam parazit bitkiler hariç), algler (su yosunları) ve bir takım tek hücreli canlılar doğanın üreticileridir. Canlıların diğer kısmı da inorganik maddelerden ihtiyacı olan organik besinleri üretemez. Besinleri yaşadıkları yerden hazırlar. Bu canlılara tüketici (heterotrof) canlılar adı verilir. Hayvanlar, mantarlar ve bir grup tek hücreli canlılar tüketicidir.
3) Solunum
Canlıların yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirebilmeleri için enerjiye ihtiyaçları vardır. Bu enerji, hücredeki besinlerin parçalanmasıyla elde edilen ATP (adenozin trifosfat) molekülü tarafından karşılanır. Hücreler, hücresel solunum yoluyla ATP üretir. Tüm canlılar hücresel solunum yapar.
Bazı organizmalar oksijen kullanarak ATP üretirken, diğerleri onu oksijen kullanmadan üretir. Üç tür hücresel solunum vardır: oksijenli solunum, oksijensiz solunum ve fermantasyon. Oksijen yardımıyla organik besinlerin yapısal taşlarından ATP üretimi oksijenli solunumdur; Oksijen olmadan farklı moleküller kullanan ATP üretimine oksijensiz solunum denir. Elektron taşıma zinciri ve oksijen olmadan sınırlı miktarlarda gerçekleşen ATP üretim biçimine fermantasyon denir.
4) Boşaltım
Canlılar, hücrelerindeki düzeni korumak için metabolizmanın atık ürünlerini hücreden atmak zorundadır. Tek hücreli organizmalarda metabolik atıklar hücre zarı veya özelleşmiş organeller tarafından uzaklaştırılır.
Örneğin, öglena ve paramezyum gibi tatlı suda yaşayan amfibiler, kontraktil koful adı verilen özel bir organel yardımıyla tek hücreli organizmaların vücutlarında fazla su salgılarlar. Karbondioksit ve amonyak benzeri egzoz gazları hücre zarının dışına salınır. Gelişmiş yapılandırılmış bitkiler; Yaprak dökülmesi, terleme, damlama ve kökler yoluyla atık maddeleri giderir.
Omurgalılarda, böbrekler kandaki zararlı maddeleri süzerek idrar yaparlar; Akciğerler, inhalasyon yoluyla karbondioksiti kandan uzaklaştırır. Ayrıca bir dizi omurgalı, terleyerek boşaltıma yardımcı olur.
5) Hareket
Canlılar avlanma, göç etme, üreme, yavrularını besleme, ışığa ve suya ulaşma gibi çeşitli nedenlerle hareket ederler. Tek hücreli organizmalar; Kamçı, sil ve sahte ayak benzeri yapılar yardımıyla yer değiştirme gerçekleştirir.
Bitkilerde hareket, yer değiştirme şeklinde değil, hal değiştirme şeklindedir. Örneğin, ayçiçeğini güneşe çevrilmek ya da böcek öldürücü bir bitkinin yaprakları arasına düşen bir böceği yakalaması bir durum değişikliğidir. Hayvanlarda hareket genellikle yer değiştirme şeklindedir. Hayvanlar hareket etmek için bacaklarını, kanatlarını ve yüzgeçlerini kullanırlar.
6) Uyarılara Tepki Verme
Canlılarda durumun değişmesine veya harekete geçmesine neden olan her türlü faktöre uyaran ve buna neden olan uyaranlara verilen yanıtlara tepki denir. Canlılar yaşadıkları yerdeki ısıyı, ışığı, su miktarını, avcıyı ve kimyasal benzeri uyaranları algılar ve onlara çeşitli tepkiler verir.
Örneğin: Laleler, çiçeklerini 15-20 ° C sıcaklıkta açarak ve 5-10 ° C sıcaklıkta kapatarak gün içindeki sıcaklık değişimlerine tepki verirler. Bakterilerin bulundukları yerdeki kimyasallardan etkilenerek onlardan uzaklaşması, arıların besini algılayarak besine doğru hareket etmeleri uyaranlara verilen tepkilere bir örnektir. Canlılar algıladıkları uyarıya cevap verirlerse hayatta kalma olasılıkları artar.
7) Metabolizma
Canlılar; büyüme, üreme, yenilenme vs. için enerjiye gereksinim duyar. Canlı hücrelerde gerçekleşen biyokimyasal olayların tamamına metabolizma adı verilir. Birey tam dinlenme halindeyken bile, vücudundaki kimyasal reaksiyonları için bir miktar enerji tüketir.
Bireyin varlığını sürdürebilmesi için tükettiği bu minimum enerji miktarına bazal metabolizma adı verilir. Metabolik olaylar anabolizma ve katabolizma olmak üzere iki bölümde incelenir. Hücrelerin küçük molekülleri birleştirerek büyük moleküller oluşturmasına anabolizma (özümleme) adı verilir.
Bitkilerin fotosentezle besin üretmesi, hayvanların protein ya da lipit sentezlemesi anabolizma örneklerindendir. Anabolizma tepkimelerinin gerçekleşmesi için gerekli enerji, ATP molekülünden karşılanır. Büyük moleküllerin parçalanarak daha küçük moleküller oluşturmasına katabolizma (yadımlama) adı verilir.
Sindirim ve hücresel solunum olayları katabolizmaya örnektir. Anabolizma ve katabolizma olayı, canlının yaşamı süresince değişik hızla devam eder. Bir organizmanın hayat dönemine bağlı hızları aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
8) Homeostazi
Bütün çevresel değişimlere rağmen organizmada kararlı bir iç ortamın sağlanması ve korunması olayına homeostazi adı verilir. Canlılar, farklı şartların bulunduğu yerlerde fizyolojik değişikliklerle uyum sağlamaya çalışır.
Örneğin kuvvetli bir egzersiz yapıldığında ısı üretilir, o da vücut sıcaklığını yükseltir. Sinir sistemi bu artışı algılayarak terlemeyi tetikler. Terlendiğinde ise nem deriden buharlaşarak vücut sıcaklığını düşürerek normal seviyeye getirir.
9) Uyum
Tüm canlılar, yaşadıkları yere uyum sağlayarak hayatta kalma şansını artırır. Örneğin kaktüs bitkisinin dikensi yaprakları sayesinde su kaybını azaltarak çöl şartlarında yaşayabilmesi, geniş yaprak yüzeyi olan nilüfer bitkisinin ise fazla suyu uzaklaştırma özelliğiyle batmadan suyun yüzeyinde kalabilmesi yaşadığı yere uyum sağladığını gösterir. Pelikanların gaga yapısı su bulunan yerde beslenebilmelerini, ördeklerin perdeli ayakları ise yüzmelerini kolaylaştırır.
10) Organizasyon
Tek hücreli canlılarda organizasyon, hücre içindeki yapıların uyumlu çalışmasını ifade eder. Çok hücreli canlılarda ise organizasyon; atom, molekül, organel, hücre, doku, organ, sistem ve organizmadan oluşur.
Örneğin insan vücudunda karbon, hidrojen ve oksijen benzeri atomlar birleşerek DNA, RNA, protein benzeri molekülleri; bu moleküller de mitokondri, ribozom, Golgi benzeri organelleri oluşturur. Organeller ve öteki moleküller bir araya gelerek sinir hücresi benzeri farklı hücre çeşitlerini oluşturur.
Yapı ve görev bakımından benzer hücreler bir araya gelerek sinir doku, kas doku, kan doku benzeri dokuları; sinir doku ve alakalı öteki dokular beyin benzeri organları; beyin ve omurilik benzeri organlar da sinir sistemini oluşturur. Sinir sistemi, dolaşım sistemi, destek hareket sistemi benzeri sistemler de gelişmiş bir organizma olan insan vücudunu oluşturur.
11) Üreme
Canlılar, neslinin sürekliliğini sağlamak için ürer. Üreme eşeysiz veya eşeyli olarak gerçekleşir. Eşeysiz üreme tek ata canlıdan genellikle genetik yapıları özdeş olan yavruların oluşmasıdır. bir takım mantar türleri, tek hücreliler, bir takım bitki ve hayvanlarda görülür.
Eşeyli üreme, özdeş türe ait dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşmesiyle genetik yapısı birbirinden farklı olan yavruların oluşmasıdır. Eşeyli üreme için çoğunlukla özelleşmiş üreme organları ve üreme hücreleri bulunur. Bitkilerin tohum oluşturması, kuşların yumurtlaması, memeli hayvanların doğurması eşeyli üremenin sonucudur.
12) Büyüme ve Gelişme
Tek hücreli canlılarda büyüme, hücre hacmi ve kütlesinin artması ile gerçekleşen bir olaydır. Çok hücreli canlılarda büyüme, hücre bölünmeleri sayesinde canlıya yeni hücrelerin eklenmesi ve var olan hücrelerin büyümesi ile gerçekleşir.
Gelişme canlılardaki doku ve organların görevlerini yerine getirebilecek olgunluğa erişmesidir. İnsanın boyunun uzaması büyümeye, parmak kaslarının kalemi tutup düzgün yazabilecek düzeye gelmesi ise gelişmeye örnek verilebilir.
Canlıların ortak özellikleri PDF
Kaynak: 11.Sınıf Biyoloji Ders Kitabı (PDF)
