Bellek Türleri
Bellek ya da hafıza denildiğinde insanın kendi yaşamı boyunca öğrendiği bilgilerin, becerilerin depolanıp saklanarak gerektiği durum ve zamanlarda işe yarar biçimde kullandığı bir süreç anlaşılmaktadır.
Bu karmaşık süreçte hafıza ile ilgili ortaya konan ve işin uzmanlarınca bilindiği şekliyle bilgiyi depolama; yani duyu organlarının verileri olarak duyum bilgilerini saklama genel olarak duyum belleği ya da duyusal bellek, kısa süreli bellek ve uzun süreli bellek süreçleriyle anlaşılır.
Bu tasnife ek olarak hafıza için oluşturulan teorilerde çalışma belleği, anısal bellek, örtük bellek gibi hafızayla ilgili yeni işlevsellikler yer alır.
1- Duyusal Bellek
Göz, kulak gibi duyu organlarımızın verileri olarak ışık, ses vb. gibi duyulara ait olan bilginin içerildiği çok kısa süreli kayıtların tutulduğu anlık bellek alanıdır. Duyumlara ait bilgiler, etkin, edilgin dikkatlerin ağırlıklarına göre kısa ya da uzun dönem hafızaya atılırlar ya da silinirler.
Örneğin edilgin dikkatle oluşan ani ve şiddetli bir uyarıcı (ses, ışık gibi) bireyin istemeden dikkatini çeker. Eğer istemeden oluşan edilgin dikkat yerini etkin dikkate bırakmazsa ani oluşan ses, ışık vb. veriler anlık kayıttan silinir. Yani duyduğumuz ses ya da görüntü kısa veya uzun döneme gönderilmediğinden unutulur.
Herhangi bir duyu organından gelen bilgi, ilgilerimiz doğrultusunda dikkatimizi çekmeyecekse kendiliğinden ya da gelen bir başka duyum bilgisi tarafından silinir. Eğer duyusal bellekteki bilgiler dikkatimizi bir şekilde çekmişse kısa süreli belleğe gönderilir. Dikkatimizin yoğunluğu sürdürülürse tekrar bilgiler uzun dönem belleğe gönderilir ve burada saklanır.
2- Kısa Süreli Bellek
Duyusal bellekte bulunan anlık kayıtlardan seçilerek aktarılan bilgilerin kısa bir süre saklandığı süreçtir. Ancak duyusal bellekteki saniyelerle ifade edilebilecek süreçten dakikalarla (1-2 dakika) ifade edilebilen kısa süreyi ve süreci anlatır. Bunun yanı sıra kısa süreli belleğin depolama hacmi de 5-9 arasındaki öge ile sınırlıdır.
Örneğin edilgin dikkatle birden önümüze düşen şimşeğin havada oluşturduğu elektrik akımının estetik görüntüsü şimşeklerin görüntüsü üzerine meraklı insanların kısa dönem hafızalarında oluşan bu geçici durumu etkin bir dikkate dönüştürür ve kısa süreli belleğe gönderir.
Şimşeğin estetik görüntüsüyle ilgilenmeyen birisi için duyum hafızasında oluşan birkaç saniyelik görüntü etkin dikkate dönüşmeyip edilgin dikkatte kalacağından bir iki dakika sonra kendiliğinden silinir.
3- Çalışma Belleği
Bellekle ilgili yapılan çalışmalar duyusal bellekten aktarılan verilerin kısa süreli belleğin sınırlı fakat pasif konumdaki saklama görevini üstlendiğini göstermiştir. Bunun dışında kısa süreli bellek tanımına uyan ancak yalnızca aktif olması bakımından ondan ayrılan kısa süreli ve sınırlı bellek türü çalışma belleği olarak adlandırılmıştır.
Yani kısa süreli bellekte veriler pasif olarak depolanırken çalışma belleğinde kısa süreli tutulan bilgiler aktif hâldedir. Örneğin tiyatroda bir taraftan rolünü oynayan oyuncu diğer taraftan bu rolü oynamak için kendisine verilen sufleyi çalışma belleği sayesinde aklında tutar ve kullanır.
Aktif olan çalışma belleğinin kısa ve uzun süreli bellekteki bilgiler arasındaki hız ve koordinasyonu duyum belleğindeki bilgilerin silinip silinmeyeceğinde etkilidir.
4- Uzun Süreli Bellek
Duyum belleğinin anlık kayıtlarından kısa süreli hafızaya aktarılan verilerin üzerinde etkin dikkat ilgisinin sürmesi sonucu bilgilerin en son aktarıldığı ve kalıcı olarak saklandığı yere uzun süreli bellek denir. Burada saklanan bilgiler unutulmaz ancak unutulduğu varsayılan bilgiler kodlandığı depodan geri çağrılamadığı için hatırlanamaz.
Örneğin adını çok iyi bildiğimiz çocukluk arkadaşımızın sorulduğunda adını hatırlayamayıp söyleyemeyişimiz; arkadaşımızın isminin uzun dönem bellekte kodlandığı yerden bilince çağrılamayışı sonucu gerçekleşen bir durumdur ve kalıcı değildir. Bir süre sonra arkadaşımızın ismini hatırladığımızı fark ederiz.
5- Anısal Bellek
Bireyin özel yaşamındaki yer ve zaman içeren olayların bilgisinin saklanmasıdır. Örneğin mezuniyet töreninde giydiğimiz giysiler, ya da o gün için gittiğimiz yemekte yediğimiz yiyecekleri hatırlamamız gibi.
Kaynak:12.Sınıf Psikoloji Ders Kitabı (PDF)
