1- Avarlar
Çinlilerin Juan Juan adını verdiği Avarlar, IV. yüzyılda Orta Asya’nın güçlü devletlerinden biri oldu. Egemenlikleri altında yaşayan Kök Türklerin 552 yılında bağımsızlıklarını kazanmasından sonra ise zayıflayıp siyasi varlıklarını kaybettiler.
Daha sonra Avarların bir bölümü batıya doğru göç ederek Macaristan’a yerleştiler ve 562 yılında burada yeni bir devlet kurdular. Avarlar 619 ve 626 yıllarında Doğu Roma İmparatorluğu’nun merkezi olan İstanbul’u iki kez kuşatarak bu şehri kuşatan ilk Türk topluluğu unvanını aldılar. Bir süre sonra da Hristiyanlığı kabul ederek millî benliklerinden uzaklaştılar.
2- Bulgarlar
Avrupa Hun Hükümdarı Attila’nın ölümü üzerine Karadeniz’in kuzeyine çekilen Hunlar burada yaşayan Türk boylarından Onogur, Utigur ve Kutrigurlarla birleşerek Bulgarlar adıyla yeni bir topluluğun ortaya çıkmasını sağladılar. Bulgarlar 630 yılında Kubrat öncülüğünde Büyük Bulgarya Devleti’ni kurdular. Kubrat’ın ölümünden sonra başlayan taht kavgaları nedeniyle zayıflayan bu devlete Hazarlar son verdiler.
Büyük Bulgarya Devleti’nin yıkılışından sonra Bulgarların bir bölümü Tuna Nehri boylarına yerleşerek 679 yılında Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular. Tuna Bulgarları, hükümdarları Boris Han zamanında Hristiyanlığı benimseyerek Slavlaşma sürecine girdiler. İtil (Volga) Nehri boylarına yerleşen Bulgarlar ise burada VII. yüzyıl sonlarına doğru İtil Bulgar Devleti’ni kurdular. İtil Bulgarları, Müslüman tüccarlarla kurdukları ticari ilişkiler sırasında İslamiyet ile tanıştılar ve 922 yılında İslamiyet’i kabul ettiler.
3- Hazarlar
Asya Hun ve Kök Türk Devletlerine bağlı olarak yaşayan Hazarlar 630 yılında Volga ile Dinyester Nehirleri arasında kalan bölgeye gelerek kendi devletlerini kurdular. Hakanın ve saray halkının Museviliği kabul ettiği Hazarlar bu dine geçen tek Türk topluluğu oldular.
Ayrıca ülkelerinde Hristiyanlık ve Müslümanlık gibi diğer dinlere de izin verdiler. Hazar Hakanlığı X. yüzyıl başlarındaki Peçenek saldırılarıyla zayıfladıktan sonra 968 yılında Ruslar tarafından yıkıldı. Hazar Denizi’nin adı bu Türk topluluğundan gelmektedir. Günümüzde Kırım’ın ve Rusya’nın değişik bölgelerinde yaşayan Karaim Türklerinin kökeni de Hazarlara dayanmaktadır.
4- Macarlar
Fin-Ugor kavimlerinin Ugor koluna bağlı bir topluluk olan Macarlar, ilk zamanlarında Volga Irmağı ile Ural Dağları arasında yaşadılar. IX. yüzyılın sonlarına doğru da Macaristan’a geldiler.
Macarlar, Germenlerin doğuya doğru ilerleyişini durdurarak Balkanların Germen istilasına uğramasını ve Balkan kavimlerinin Germenleşmesini önlediler. Bununla birlikte giderek şiddetlenen Germen saldırılarının etkisiyle Hristiyanlığı kabul ettiler. Hristiyanlığı kabul eden Macarlar zamanla millî benliklerini yitirmiş olsalar da Türkçe kelimeler kullanmayı sürdürdüler.
5- Peçenekler
Kök Türk Devleti’nin yönetimi altında Balkaş Gölü ile İtil Nehri arasında kalan bölgede yaşayan Peçenekler, bu devletin yıkılmasından sonra batıya doğru göç ederek Karadeniz’in kuzey kıyılarına yerleştiler. Peçenekler, İzmir’de denizci bir beylik kurmuş olan Çaka Bey ile ittifak yaparak İstanbul’u almak üzere Bizans’a karşı harekete geçtiler. Ancak bu devletin müttefiki olan Kıpçakların ani baskınıyla siyasi varlıklarını kaybettiler.
6- Kıpçaklar (Kumanlar)
Deşt-i Kıpçak (Kıpçak bozkırı) adıyla bilinen Karadeniz’in kuzeyindeki steplerde yaşayan Kıpçaklar XI. yüzyıl sonlarına doğru Tuna Nehri boylarına geldiler. Bizans Devleti’yle ittifak kuran Kıpçaklar önce Peçenekleri yendiler. Ardından Ruslar üzerine düzenledikleri akınlarla Karadeniz’e açılan ticaret yollarının kontrolünü ele geçirdiler.
Hristiyanlığı kabul ettikten sonra millî benliklerini kaybeden Kıpçakların edebiyat alanındaki en önemli eserleri “Codeks Cumanicus”tur (Kodeks Kumanikus). Latin, Fars ve Kuman dilleri üzerine yazılmış bir sözlük olan bu eser, Kıpçak Türkçesine ait dil bilgisi kurallarını da içermektedir.
7- Oğuzlar (Uzlar)
Kök Türk ve Uygur Devletlerine bağlı olarak yaşayan Oğuzlar, bu devletlerin yıkılmasından sonra batıya doğru göç ederek Seyhun Nehri boylarına yerleştiler. X. yüzyılın ilk yarısında da Aral Gölü çevresinde merkezi Yeni-kent olmak üzere Oğuz Yabgu Devleti’ni kurdular. Oğuz Yabgu Devleti’nin yıkılışından sonra Oğuzların bir bölümü Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara doğru göç ettiler.
Bu Oğuz toplulukları Romanya’nın Dobruca bölgesine yerleşerek günümüzde bu yörede yaşamakta olan Gagavuzların atalarını oluşturdular. Aral Gölü çevresinde kalan Oğuzlar ise İslamiyet’i kabul ederek Maveraünnehir ve İran üzerinden Anadolu, Irak ve Suriye’ye geldiler. Başta Büyük Selçuklu, Türkiye Selçuklu ve Osmanlı olmak üzere önemli devletler ve beylikler kurdular. Ayrıca Anadolu’nun Türk vatanı hâline gelmesinde ve Türk-İslam kültürünün batıya doğru yayılmasında rol oynadılar.
8- Sabirler (Sibirler-Sabarlar)
Asya Hun Devleti’nin yönetimi altında bulunan Sabirler, bu devletin yıkılışından sonra Ural Dağları ile Altay Dağları arasında kalan bölgeye yerleştiler. 576 yılındaki Bizans saldırısıyla siyasi varlıklarını kaybeden Sabirler ileride kurulacak olan Hazar Devleti’nin ana kitlesini oluşturdular. XVII. yüzyılda da günümüzde Sibirya adıyla bilinen bölgeye yerleştiler.
9- Türgeşler (Türgişler)
Kök Türklere bağlı olarak Çu ve Talas Irmakları çevresinde yaşayan Türgeşler 717 yılında Sulu Kağan öncülüğünde bağımsızlıklarını kazandılar. Yerleşik yaşama geçen ikinci Türk boyu olan Türgeşler hükümdarları adına para bastıran ilk Türk topluluğu oldular. Maveraünnehir’i ele geçirmek isteyen Emevilere karşı mücadele ederek Türklerin Arap egemenliğine girmesini önlediler. 766 yılında ise Karlukların saldırıları sonucunda siyasi varlıklarını kaybettiler.
10- Kırgızlar
Asya Hun Devleti zamanında Tanrı Dağlarının kuzeyinde yaşayan Kırgızlar, Kök Türk Devleti’nin kurulmasından sonra bu devletin yönetimi altına girdiler. Kırgızlar 840 yılında Uygur Devleti’ne son verip Ötüken’e hâkim olarak kendi devletlerini kurdular. 1207 yılında da Moğolların saldırısına uğrayarak siyasi varlıklarını kaybettiler. Zengin bir sözlü edebiyata sahip olan Kırgızların bu alandaki en önemli eseri dünyanın en uzun destanı sayılan “Manas Destanı”dır.
11- Karluklar
Kök Türk Devleti’ne bağlı olarak Altay Dağları’nın batısında yaşayan Karluklar, 744 yılında Uygurlar ve Basmillerle birleşerek Kök Türk Devleti’ne son verdiler. Karluklar 751 yılında Araplarla Çinliler arasında yapılan Talas Savaşı’nda Arapları destekleyerek Çin’in yenilmesinde etkili oldular. Karahanlılar Devleti’nin kuruluşunda rol oynayan Karluklar Orta Asya’da İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğu olarak tarihe geçtiler.
12- Başkırtlar
Kıpçak Türklerinden gelen Başkırtlar, Ural Dağlarının kuzey ve doğu kesimlerindeki topraklarda yaşayan bir Türk topluluğudur. Başkırt Türkleri XIII. yüzyıl başlarında Moğol egemenliğine girdikten sonra İslamiyet’i kabul etmiştir. Bölgenin Rus işgaline uğramasından sonra bu devlete bağlanan Başkırtlar, günümüzde Rusya Federasyonu içindeki başşehri Ufa olan Başkortostan Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır.
