Çoklu Zekâ Bileşenleri
Zekâ, insanların düşünme ve davranışta bulunabilmesi için gerekli olan potansiyelleri ifade eder. Zekânın çok farklı tanımları olmakla beraber klasik zekâ anlayışının tanımından farklı olarak Çoklu Zekâ Kuramı Howard Gardner (1943) tarafından 1983 yılında ortaya atıldığında alışık olan kalıpları ters yüz etmişti.
Sekiz farklı zekâ türü kabul görmekle beraber doğa zekâsı önerisi halen tartışılmaktadır. Gardner, zekânın insanın kültürel ortamından ayrı düşünülemeyeceğini; biyo-psiko potansiyel olarak gördüğü zekânın her insanda farklı yetenekler hâlinde bulunduğunu ve insanların farklı düşünüş tarzlarına sahip olduklarını söyler.
Gardner’ın çoklu zekâ kuramını oluşturan bileşenler şunlardır: dilsel-sözel zekâ, mantık-matematiksel zekâ, görsel-uzamsal zekâ, müziksel zekâ, bedensel-kinestetik zekâ, sosyal zekâ, içsel-öze dönük zekâ, doğasal zekâ. Gardner’ın klasik zekâ anlayışını sarsması sonrasında Goleman’a ait olan duygusal zekâ da zekâ sınıflandırmaları arasındaki yerini almıştır.
Daniel Goleman (1946) 1995 yılında yayınladığı aynı adı taşıyan kitabında “Duygusal Zekâ” dan bahsetmiştir. Kısaca bireyin kendini tanıması olarak özetlenebilecek olan bu tür zekâda insan kendi duygularını iyi tanır ve başkalarının duygu durumlarına empatik yaklaşım becerisi gösterir.
Goleman’a göre birey duygularını kendi yaşamını zenginleştirecek ve çevresine de yansıtabilecek şekilde düzenleme becerisini kullanabildiği ölçüde duygusal zekâya sahiptir.
Dilsel- Sözel Zekâ
İnsanların kendine özgü sosyal çevresi ve kültürü vardır. İnsan bu ortamda doğuştan sahip olduğu dil kullanma becerisini geliştirir. İnsanların gelişmiş dil becerileri farklı alanlarda işlerine yarar.
Çoğu zaman diğer insanlarla iletişim kurmak için, kimi zaman da düşünme, konuşma ile ilgili başka amaçlar için kullanırlar. Dil ve zekâ arasındaki ilişki dilin etkili, akıcı, açıklayıcı ve anlaşılır kullanılması ile ilgilidir.
Örneğin politikacı, romancı, konuşmacı, şair ve yazarların dilsel-sözel zekâ potansiyelleri sahip oldukları diğer zekâ türlerine oranla daha baskındır.
Mantık-Matematiksel Zekâ
Gardner’dan önce mantık ve matematik klasik zekâ kuramcıları için vazgeçilmez açıklayıcı ölçüt olmuştur. Kişilerin sayısal problemleri çözmesi; kavram ve sayısal sembollerle kurdukları ilişkiler onların zekâlarına işaret eder.
Ayrıca benzerlik ve farklılıkları sınıflandırıp ayırt etme; formüller geliştirme, vb. becerilere sahip olmaları da onların mantık ve matematik zekâlarının sahip oldukları diğer zekâ türlerine nispetle gelişkin olduğunu gösterir.
Örneğin muhasebeci, bankacı, matematikçi, vb. meslekler mantık-matematiksel zekânın baskın olduğu gruplardır. Mantık ve matematiksel zekânın zirvelerinden olan Harezmi (780-850), cebir ile ilgili konuları sistemli olarak belirli bir yöntemle ortaya koyan; yaşadığı çağda matematiğe yeni bir yön veren İslam düşünürüdür.
Görsel-Uzamsal Zekâ
Mekânla ilgili olan uzamsal zekâ, nesnelerin biçim ve görüntülerinin hayalinin tasavvur edilmesidir. Objelerin en, boy, derinliklerini bilgisayar similasyonunda olduğu gibi detaylarıyla birlikte zihinde kurgusal olarak görebilmeyi içerir.
Şekil ve uzayla ilgili olan her şeyin çizimi, grafikle gösterilmesi, yeni kurgusal tasarımlara yönelik düşünme biçimidir. Bu tür zekâlara mimar, peyzaj mimarı ve iç mimar, turizm rehberi, ressam, grafiker tasarımcı, vb. örnek verilebilir.
Bu ve benzeri meslek kollarında iş gören bireylerin görsel-uzamsal zekâları belirgin olarak güçlüdür. Piri Reis’in (1465 – 1554) 16. yüzyılda denizcilikle ilgili çizdiği dünya haritası bugün bile hayranlıkla karşılanabilen ayrıntılı coğrafi çizimleriyle görsel-uzamsal zekânın eşsiz örneklerinden biridir.
Müziksel Zekâ
Müzikle ilgili aletleri kullanabilme, duygularını ritim, melodi yatkınlıkları sayesinde müzik ya da müzikal eserler şeklinde icra ya da kompoze etme gibi becerileri kapsayan zekâ türüdür. Bu tür zekâya sahip kişiler müzisyenlik, bestekârlık ve müzikle ilgili beceri gerektiren işleri kolaylıkla öğrenme ve uygulamaya yatkındırlar.
Örneğin müziksel zekânın üst seviyelerinde yer alan Okay Temiz gibi dünyaca ünlü perküsyon (vurmalı çalgılar) ustaları çıngırak, deniz kabuğu, kesilmiş varil gibi farklı materyallerden çıkarttıkları ritimleri notalara dönüştürerek dünyanın farklı yerlerinde konserler vermektedirler.
Bedensel-Kinestetik Zekâ
Sporla ilgilenen insanlar bedensel-kinestetik zekâlarının yüksekliği nedeniyle normal insanlara göre vücutlarını esnek hareketleri yapabilecek şekilde rahatlıkla kullanırlar. Vücudun tümüyle ilgili olan hareketli denge, ritmik oyunlarda koordinasyon, hızı ve uyumu şaşırtıcı derecede yüksektir.
Artistik buz pateni sporcuları, jimnastik vb. spor dallarıyla uğraşan bireylerin hepsinde var olan ayırt edici zekâ türü bedensel-kinestetik zekâdır. Jimnastikle uğraşan Nadia Comanachi hareketli denge ve estetik koordinasyonda bir zirvedir ve bunu da katıldığı yarışmalarda elde ettiği madalyalarla ispatlamıştır.
Sosyal Zekâ
İnsanların toplumsal yaşamda diğer insanlarla olumlu iletişim kurma, onların yerine kendini koyarak empatik davranma, karşıdaki insanların mimik, söz ve davranışlarını anlama, yorumlama, arka plan okuma, tahmin- kestirimde bulunma gibi yetenekleri içeren zekâ türüdür. Bu tür zekâya sahip insanlar öğretmenler, liderler, politikacılar, psikologlar, ticaret erbabı gibi meslek mensuplarıdır.
İçsel-Öze Dönük Zekâ
Kendini tanıma, duygularını sebepleriyle birlikte düşünme becerisi olan insanlarda görülen bu tür zekâya sahip kişilerin kendilerine güveni fazladır. İşleri disiplinli, amaçları doğrultusunda motivasyonları tam, hedef belirleme ve problem çözme yetenekleri de gelişmiştir. Şair, yazar gibi sanatçı ruhlu insanlar ile işlerinde başarılı olan tüm insanlar bu zekâya sahiptir.
Doğasal Zekâ
Doğal hayatı, flora yapısını-bitkisel hayatı tanıma, bilme, doğal yaşam alanlarını keşfetme, doğal yaşama uyum sağlama gibi becerilerin gösterildiği zekâ türüdür. Gardner’ın eklediği son zekâ türüdür. Bu zekâ çiftçi, avcı, doğa gezginleri gibi doğal yaşamla iç içe olan kişilerde görülen zekâ türüdür.
Kaynak:12.Sınıf Psikoloji Ders Kitabı (PDF)
