Sosyal Biliş ve Sosyal Etki
Bireylerin başka bireylerle birlikte, içerisinde yaşadıkları sosyal alanlardaki farklı kültürel ortamlarda sosyal uyarıcılar olarak tekrar edilen; tutum, tavır ve davranışları anlayıp anlamlandırmaya sosyal biliş denir. Sosyal bilgiyi işleme farklılıkları ve benzerliklerini araştırır.
Örneğin bireylerin sosyal alandan edindikleri izlenimlerle oluşturdukları tutum, davranışlar dil yoluyla ve yüz ifadeleri ile aktarılabilir. Sosyal etki bu aktarmalardan hangi teknikle olursa olsun etkilenilmesi sürecidir. Bu süreçte oluşan yorumlama, hatırlama ve bunlarla ilgili yöntemleri inceleme sosyal biliş alanının ilgilendiği sosyal alan bilgilerini oluşturur.
Algı, dikkat, problem çözme vb. temel bilişsel süreçlerin sosyal biliş etkisini araştırır. Bunun dışında sosyal bilişe uygun bilgilerin kullanılmadan önce toplanıp ayırt edilip seçilmesi yöntemlerini ve bunların nasıl kullanılabileceği ile ilgili incelemeyi de kapsar.
Şemalar ve yüklemeler
Şemalar, sosyal bilişi ilgilendiren sosyal uyarıcılarla oluşturulmuş kavramların, algılamaların kendisidir. İnsanın geçmiş yaşantısı da dâhil olmak üzere herhangi bir durum için oluşturulmuş inanç ve beklentilerdir.
Şema denilen şey o sınıfı içeren genel bir kategoridir; aynı sınıfın tüm üyeleri için geçerli olup uygulanabileceği kabul edilir. Örneğin takım elbise ve çantalı bir insanı biz, beyaz yakalı çalışanlar sınıfına koyar ve değerlendiririz. Buradaki şema, tarife uyan tüm bireyler için geçerli ve uygulanabilir olur.
Örnekte olduğu gibi şemalar, toplumun belli kesimindeki kişiler hakkında olabileceği gibi kişinin kendisi hakkında da oluşabilir. Bunun dışında toplumsal gruplara ilişkin ve objelerle ilgili tutumlar, bireylere karşı oluşturulan önyargılarla da ilgilidir.
Şemalar, bireylerin sosyal alanda kültürel ögeler çerçevesinde kazandığı kalıp yargıların oluşturulup davranışa dönüştürülmesinde etkilidir.
Yüklemeler, insanların toplumsal yaşayışıyla edindikleri davranışlar hakkındaki bilgilerin önceden tahmin edilmesi ve nedenlerinin bilinmesiyle ilgilidir. İnsanların birbirleriyle olan ilişkilerinde onların nasıl davranacaklarını bilmeleri ilişkilerinde kolaylık sağlar.
Bu tanımayı gerçekleştirebilmek, insanların davranışlarını önceden tahmin edebilmek, onların kişilik yapılarını, güdülenmelerini, heyecanlarını, olaylar karşısındaki tavır ve tutum alışlarını tanımak ve bilmekle yakından ilgilidir.
Yüklemeler, insan davranışlarının ortaya çıkışının temel nedenini anlamak ve bilmek isteğiyle oluşur. Yapılan davranış kişinin kendi özelliklerinden ya da onun çevresinin de bulunduğu etkiler nedeniyle oluşabilir.
Yükleme kuramına göre, insan davranışlarının açığa çıkma sebeplerini merak ettiği için bunu bilmek ister. Örnek vermek gerekirse sert mizaçlı olarak bildiğimiz birisiyle iletişim kurarken nelere dikkat etmemiz gerektiğini bilmemiz (yükleme) bize avantaj sağlar.
Tutum ve ön yargılar
Tutum, bireylerin edinmiş olduğu tecrübeler sonucu oluşturduğu tavır alışlara denir. Bireyin kendine özgü duygu, düşünce ve davranışlarının ayırıcı özellikleriyle sergilenmesidir. Ön yargı ise kendisini takınılan tavırlarla ortaya çıkarır. İnsanın zihinsel yapısında kalıp yargılar olarak kendi duygulanımlarında ve sosyal alanda diğer insanlarla arasına mesafe koymak gibi davranışlarda kendini gösterir.
Ön yargı bir insan ya da obje üzerinde oluşturulan olumsuz değerlendirmelerdir ve bunun davranış şekline dönüşmesi ayrıca bir haksızlık oluşturur. Örneğin çok yakından tanımadığımız insanlara karşı mesafeli durmak (ön yargı) ve buna uygun davranış geliştirmek (tutum takınmak) ön yargılı tutumumuzun sonucudur.
Burada olan şey, tanımadığımız insanların bizlere zarar verebileceği “ön yargısından” hareketle onlara karşı mesafeli durmak biçimindeki “tutumu” sergilemektir. Tutum ve ön yargılar, bireyin sosyal alanda çevresel etkilenmelerle oluşturduğu şemalar ve yüklemelerle oluşup davranış olarak kendini gösterir.
Kaynak:12.Sınıf Psikoloji Ders Kitabı (PDF)
