Stresle Başa Çıkma ve Savunma Mekanizmaları
Bireyin yaşamında ihtiyaçları doğrultusunda çeşitli istekleri, planları vardır. Bunları uygulamaya çalıştığında engellemelerle karşılaşabilir. Engellenen birey çatışma ve stres yaşayacaktır. Olumsuz duygu durumu, bireyin ihtiyaçlarını karşılayamamasının yol açtığı ve oluşan stresle başa çıkmak zorunda olduğu duygusal tahribattır.
Kişi çözümsüzlüğün, çaresizlik duygusunun rahatsız edici etkisinden kendini kurtarabilmek için bilişsel bir faaliyet olan savunma mekanizmalarına başvurur. Savunma mekanizmaları bilişsel bir faaliyet olmasına rağmen bilinçli bir davranış değildir.
İnsanın içinde bulunduğu engellenme ve çatışma sonucu oluşan kaygı verici, rahatsız edici etkilerden bilinçli olmayan bir çabayla kurtulma olarak anlaşılmalıdır. Bireyin içinde yaşadığı toplumdan deneyimleyip öğrendiği zihnindeki kültürel şemalar sayesinde savunma mekanizmalarını kullanır.
Savunma mekanizmaları bireyin engellenmesi sonucu yaşadığı kaygı verici, rahatsız edici etkinin bireyin egosu üzerinde oluşturduğu baskıyı tehlikeli olmaktan çıkarıp bireyin dengeli ruh sağlığını koruması bakımından önemlidir. Normal her insan zaman zaman savunma mekanizmalarını kullanır.
Ancak savunma mekanizmalarının kullanımına sıklıkla başvurmanın bireyin yaşamı için gerekli olan uyumu bozabileceği dikkatten kaçırılmamalıdır. Çünkü savunma mekanizmalarının aşırı kullanımı bireyi gerçeklikten koparıp sosyal alanda başarısız olmasına yol açar. Bu nedenle bireyin psikolojisini bozup, davranış yönünden tutarsızlaştırıp, onu klinik yönden yardım almaya sevk edecek kadar ileri bir noktaya taşıyabilir.
Savunma Mekanizmaları
Bastırma
Birey kendini rahatsız eden, kaygılandıran düşünceleri zihinsel dünyasından uzaklaştırmak ister. Bu duruma bastırma denir. Birey bastırma mekanizması sayesinde ortaya çıkma olasılığı olan kaygı verici durumdan kurtulmuş olur.
İnsan ölüm ya da doğal felaketle karşılaşabileceği gibi düşünceleri bastırır. Örneğin toplumsal yaşamda bastırma mekanizmasını kullanan çocuk, kardeşi doğduğunda onu kıskanır ve bu nedenle ona zarar vermek isteyebilir.
Ancak toplumsal değer yargıları onun bu davranışını şiddetle reddettiği için çocuk bu duyguyu bastırmak suretiyle bilincinden uzaklaştırır. Böylece birey ahlaki açıdan olumsuz kabul edilen yanlış bir davranışı yapmaktan ve dolayısıyla onun vereceği duygusal acıdan kurtulmuş olur.
Aklileştirme
Mantığa bürüme, rasyonelleştirme de denilen bu savunma mekanizmasını kullanan birey kendisine rahatsızlık veren, kaygılandıran davranışlarına mantıklı açıklamalar ve gerekçeler bulur. Böylelikle birey tuhaf duruma düşmekten ve yanlış bir davranış yapmış olmaktan kaynaklanan olumsuzlukları ve baskıları hafifletir ya da önler.
Örneğin başarısızlıklarını normalleştirmek isteyen birey “Battı balık yan gider.” özdeyişini kullanarak yaptığı yanlışlığa ve dolayısıyla oluşan başarısızlığına kılıf bulmuş olur.
Karşıt Tepki Geliştirme
Bireyin yaşadığı gerçek duygu durum içerisinde hissettiklerinin tam tersi davranış sergilemesidir. Gerçek fakat onaylanmayan duygularına uygun davranış sergilemeyen birey; kendisini rahatsız eden bu durumdan kurtulmak için kabul edilebilir duygu ve davranışlar gösterir. Örneğin sevmediği birini seviyormuş gibi davranan birey bu mekanizmayı kullanmış olur.
Yansıtma
Projeksiyon da denilen bu savunma mekanizmasında bireyin yaşadığı durum ya da kendisinden kaynaklanan hataları veya kendisinde bulunan kusurları başkalarında görme eğilim ve davranışıdır.
Böylelikle bireysel hata ve kusurlarını başkalarına yükleyen birey, sorumluluktan kaçıp sonucun olumsuzluklarını hafifletmiş ya da onlardan tümüyle kurtulmuş olur.
Örneğin yeterince çalışmadığı için sınavda başarısız olan öğrencinin “Zaten sınıfta herkes zayıf not aldı.” diyerek tüm arkadaşlarını tembellikle suçlaması.
Gerileme
Bireyin sosyal alanda yaşadığı ve kendisi için zorunlu kabul ettiği temel ihtiyaçlarının karşılanamaması sonucu ortaya çıkan kaygı verici durumda gelişim dönemlerindeki çocuksu davranışlarını göstermesidir.
Örneğin yeni doğan kardeşinin anne ve babası tarafından daha fazla sevildiğini düşünen altı yaşındaki bir çocuğun altını ıslatmaya başlaması. Böylece kendisine duyulan sevginin azaldığı kaygısını taşıyan birey sevgi ihtiyacını iki yaş davranışı olan altını ıslatarak göstermiş olur.
Özdeşim Kurma
Bireyin yetenek ve becerilerini ya da sahip olduğu özelliklerini yeterli bulmadığı için duyduğu kaygıyı azaltmak için istediği özelliklere sahip kişiyle kendisini özdeş kabul edip onun davranışlarını taklit etmesi; algısının da bu yönde gelişmesidir. Örneğin kendisini yeterince yakışıklı bulmayan bireyin yakışıklı bulduğu medyatik kişiyi taklit edip onun gibi giyinme ve davranması.
Yok Sayma
Reddetme de denilen bu mekanizmada birey kendisine rahatsızlık veren durumu kabullenmeyip yok saymasıdır.
Örneğin “Ben hasta değilim.” diyen bireyin hastalığını kabul etmeyip yok sayması; onun kendisine vereceği sıkıntı ve kaygıdan kurtulması.
Ödünleme
Telafi de denilen bu mekanizmada birey yetersiz bulduğu alanın dışında kendisini daha güçlü hissedeceği bir alanda başarılı olarak bu eksikliğini örtme ya da saklama yoluyla giderme çabasıdır.
Örneğin derslerinde başarılı olamayan öğrencinin sporda başarılı olma çabası göstermesi.
Yüceltme
Bireyin kendisinde var olan bir eksikliği başka bir alanda gerçekleştirmeye çalışıp olumsuz duygu ve baskılardan kendini kurtarmasıdır. Örneğin çocuğu olmayan bir annenin kreşte çalışması.
Yer Değiştirme
Bireyin çekindiği için asıl hedefine yönlendiremediği duygusunu başka bir hedefe ya da varlığa yönlendirmesidir. Örneğin eşine kızan bireyin ona bağıramadığı için çocuklarını azarlaması.
Kaynak:12.Sınıf Psikoloji Ders Kitabı (PDF)
