Coğrafi Konum Nedir?

Sosyal bilgiler dersi 6. sınıf “Coğrafi Konumu Öğreniyorum” konusunu inceleyelim. Coğrafi konum belirleme konusunda bilgi edinelim.

Yaşadığımız ev, öğrenim gördüğümüz okul, çalıştığımız iş yeri, gittiğimiz alışveriş merkezi vb. mekânların yerini bulmak veya başkalarının bulmasını sağlamak amacıyla bir adres sistemi geliştirilmiştir. Buna göre insanların yaşadığı yerler il, ilçe, mahalle, bulvar, cadde ve sokak olarak ayrılmış, her binaya bir numara verilmiştir. Bu uygulama günlük hayatımızı kolaylaştırmaktadır. Bizler de gitmek istediğimiz bir yeri bulmak veya yaşadığımız yeri başkalarına tarif etmek için bu adres sistemini kullanırız. Örneğin, bir bankaya gidip kredi kartı başvurusunda bulunduğumuzda bizden evimizin adresi istenir. Posta dağıtıcıları verilen adrese bakarak kredi kartını evimize getirir.

Sinema, tiyatro veya konser gibi etkinliklere katılmak isteyen bir kişi, organizasyonu düzenleyen kişilerden bir bilet alır. Biletli kişiler, saati geldiğinde yerlerine oturarak etkinliği izlerler.

Sinema salonunda izleyicilerin yerlerini bulabilmesi için koordinat sistemi kullanılır. Oturacağımız yer, aldığımız biletin üzerinde harf ve rakamla B5, E8, G1 biçiminde belirtilir. Yerimizi bulmak için önce harfin yazıldığı sırayı, ardından aynı sıradaki koltuk numarasını buluruz. Böylece karışıklık olmadan bizim için ayrılan yere oturabiliriz.

Güneş sistemindeki gezegenlerden biri olan Dünya, üzerinde çok sayıda canlının yaşamını sürdürdüğü doğal bir yaşam alanıdır. Bu özelliği Dünya’mızı diğer gezegenlerden ayırmaktadır. Bu nedenle üzerinde yaşadığımız Dünya, bilim insanlarının inceleme konusu olmuştur. Dünya’mız çok büyük bir alana sahip olduğu için onu daha iyi tanımak ve incelemek amacıyla bazı kavramlar geliştirilmiştir. Şimdi bu kavramlardan bazılarının neler olduğunu öğrenelim.

Dünyamızı Tanıyalım

Coğrafi Konum

Nasıl ki oturduğumuz evin, evimizin bulunduğu sokağın, gittiğimiz alışveriş merkezinin, polis karakolunun bir adresi varsa dünya üzerinde herhangi bir noktanın da adresi bulunmaktadır. Herhangi bir ülkenin, bölgenin ya da şehrin dünya üzerinde bulunduğu yerin belirtilmesine coğrafi konum adı verilir. Bir yerin coğrafi konumu ikiye ayrılır.

1- Mutlak Konum

Dünya üzerinde bulunduğumuz bir yeri belirlemek için koordinat sistemi adı verilen bir yöntem geliştirilmiştir. Buna göre Dünya üzerinde bulunduğu varsayılan paralel ve meridyen çizgileri belirlenmiştir. Dünya üzerinde bulunan herhangi bir yerin paralel ve meridyenlere göre belirtilmesine mutlak konum denir. Mutlak konum günlük hayatımızı kolaylaştırmaktadır. Bir uçağın veya geminin, rotadan sapmadan istenilen yere varabilmesi; dağda kaybolan bir insanın telefon sinyaliyle nerede olduğunun tespit edilmesi; herhangi bir adresin navigasyon sistemiyle bulunması buna örnek olarak verilebilir.

Şimdi mutlak konumun parçası olan paraleller ve meridyenler ile bunların özeliklerini inceleyelim.

Paraleller

Ekvator’dan başlayıp kuzey ve güney kutup noktalarına doğru Ekvator’a yatay şekilde uzandığı varsayılan hayalî çizgilere paralel denir.

Paralellerin Özellikleri

Başlangıç paraleli ve en büyük paralel dairesi olan Ekvator, 0° ile gösterilir. Paraleller, doğu-batı yönünde uzanır. Ekvator’un kuzeyinde 90, güneyinde 90 olmak üzere toplam 180 tane paralel olduğu var sayılmaktadır. Paralel dairelerinin dereceleri Ekvator’dan kutuplara gidildikçe büyür. Paralellerin boyları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır ve kutuplarda nokta hâlini alır. Paraleller arasındaki uzaklık aynıdır ve ardışık iki paralel arasındaki uzaklık 111 km’dir.

Meridyenler

Bir kutup noktasından başlayarak Ekvator’u dik olarak kesip diğer kutup noktasına doğru uzandığı varsayılan hayalî çizgilere meridyen denir.

Meridyenlerin Özelikleri

Başlangıç meridyeni Londra’nın Greenwich (Griniç) kasabasından geçer ve 0° ile gösterilir. Meridyenler, kuzey-güney yönünde uzanır. Başlangıç meridyeninin doğusunda 180, batısında 180 olmak üzere toplam 360 tane meridyen olduğu varsayılmaktadır. Meridyen yaylarının dereceleri, başlangıç meridyeninden doğu ve batı yönüne gidildikçe büyür. Meridyenlerin boyları birbirine eşittir. Bütün meridyenler kutuplarda birleşir. Meridyenler arasındaki uzaklık Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır. Ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır.

Paralelleri ve meridyenleri kullanarak bir yerin mutlak konumu tanımlanabilir. Bir noktanın mutlak konumunu belirtmek için bir paralel dairesi ve bir meridyen yayı kullanılır. Bir yerin mutlak konumu; en kuzeyi ve en güneyinden geçen paralellerle, en doğusu ve en batısından geçen meridyenler kullanılarak belirlenir. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz.

Türkiye’nin Mutlak Konumu ve Bunun Sonuçları

Türkiye, Dünya üzerinde 36°-42° kuzey paralelleri ile 26°-45° doğu meridyenleri arasında bulunmaktadır. Aşağıda verilen görseli inceleyiniz.

Ülkemizin Dünya üzerinde bulunduğu mutlak konumundan dolayı ortaya çıkan sonuçlar aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.

• Ülkemiz Ekvator’un kuzeyinde, başlangıç meridyeninin ise doğusunda yer almaktadır.
• Ülkemizin en kuzeyi ile en güneyi arasında 6 paralel fark ve 666 km uzaklık vardır.
• Ülkemizin en doğusu ile en batısı arasında 19 meridyen fark ve 76 dakikalık yerel saat farkı bulunur. Ramazan ayında ülkemizde illerin sahur ve iftar vakitleri arasında saat farkı olmasının sebebi budur. Örneğin Kars ilinde yaşayan insanlar, İzmir’de yaşayanlara göre daha erken sahur ve iftar yapmaktadır.
• Ülkemizde dört mevsim belirgin olarak yaşanır.
• Ülkemiz, Ekvator’un kuzeyinde yer aldığı için güneyden kuzeye doğru gidildikçe güneş ışınlarının gelme açısı küçülürken sıcaklık genel olarak azalır. Örneğin, Akdeniz’den Karadeniz’e doğru gidildikçe deniz suyu sıcaklığı azalmaktadır.
• Ülkemizde dağların kuzey yamaçları güney yamaçlarından daha soğuktur.
• Ülkemizde kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yükseltir.

2- Göreceli Konum

Bir yerin kıtalara, okyanuslara, denizlere, boğazlara olan uzaklığına o yerin göreceli konumu denir. Ayrıca bir yerin komşu olduğu ülkeler, yer altı ve yer üstü kaynakları, yükseltisi, yeryüzü şekilleri gibi özellikleri de o yerin göreceli konumunu belirler. Aşağıda verilen örnekleri inceleyiniz.

Türkiye’nin Göreceli Konumu ve Bunun Sonuçları

Ülkemizin Dünya üzerinde bulunduğu göreceli konumundan dolayı ortaya çıkan sonuçlar aşağıda verilmiştir. İnceleyiniz.

• Ülkemiz Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının kesişme noktasında bulunur. Bu üç kıta arasında köprü durumundadır. Asya ve Avrupa kıtalarında toprağı olması ve bunları birbirine bağlaması Türkiye’nin önemli bir özelliğidir.
• Türkiye, dünyadaki petrolünün önemli bir kısmına sahip olan Orta Doğu ülkelerine komşudur. Petrolün, Orta Doğu ülkelerinden Avrupa ülkelerine aktarılmasında stratejik bir öneme sahiptir.
• Türkiye, zengin yer altı ve yer üstü kaynaklarına sahiptir. Dünya’daki bor madeninin %65’inin ülkemizde bulunması ve su kaynaklarının fazla olması ülkemizi önemli hâle getirmektedir.
• Karadeniz ile Akdeniz’i birbirine bağlayan İstanbul ve Çanakkale boğazları ülkemizde bulunmaktadır. Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin, başka denizlere ve okyanuslara açılabilmesi için ülkemizde bulunan boğazlardan geçmesi gereklidir. Bu durum Türkiye’yi önemli kılan bir özelliktir.
• Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımadadır. Bu sayede ülkemizde balıkçılık yapılmaktadır; deniz turizmi ve ticareti gelişmiştir. Denizlere kıyısı olan yerlerde iç kesimlere göre iklim daha ılıman, yağış ise daha fazladır.
• Ülkemizde dağların uzanış yönü doğu-batı doğrultusundadır. Ülkemizin kuzey ve güneyinde dağlar kıyıya paralel, batısında ise dağlar kıyıya dik uzanır. Bunun sonucunda Akdeniz ve Karadeniz ikliminin etkisi iç kısımlara fazla ulaşmaz. Batıda ise Akdeniz ikliminin etkisi iç kesimlere daha kolay ulaşabilmektedir.
• Ülkemizde batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genel olarak arttığı için sıcaklık azalmakta, tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi ise uzamaktadır.
• Ülkemizde yeryüzü şekilleri dağlık ve engebelidir. Bu durum kara, hava ve demir yolu ulaşımını zorlaştırabilmektedir. Ülkemizin doğu, kuzey ve güneyinde ulaşım güçlükle yapılırken Marmara denizi çevresi, Anadolu’nun ortası ve güneydoğusunda ulaşım daha kolaydır.

Bir bölgenin veya ülkenin coğrafi konumu, büyüklüğü, iklimi, yer altı ve yer üstü kaynakları gibi özelliklerinin ülkeler arası politikada oynadığı rollerden kaynaklanan konumuna jeopolitik konum adı verilir. Asya ve Avrupa kıtalarının kesiştiği yerde olması, İstanbul ve Çanakkale boğazlarına sahip olması, Orta Doğu petrol kaynaklarına yakın olması gibi özellikler ülkemizin jeopolitik önemini artıran özelliklere örnektir.

Kıtalar ve Okyanuslar

Dünya yüzeyinde büyük su ve kara parçaları bulunmaktadır. Dünya yüzeyinin yaklaşık %29’u karalarla kaplıdır. Kendine bağlı adalarla beraber çevresi sularla kaplı büyük kara parçalarına kıta adı verilir. Dünya üzerinde yedi tane kıta vardır. Bunlar; Asya kıtası, Afrika kıtası, Kuzey Amerika kıtası, Güney Amerika kıtası, Avrupa kıtası, Okyanusya kıtası ve Antarktika kıtasıdır. Asya kıtası en geniş alana ve en fazla nüfusa sahip olan kıtadır. Okyanusya Kıtası ise yüz ölçümü bakımından en küçük kıta olma özelliğine sahiptir. Antarktika en son keşfedilen kıtadır, aynı zamanda en soğuk kıta olma özelliğine sahiptir.

Yukarıda verilen haritayı incelediğimizde kıtaların coğrafi konumuyla ilgili şunları söyleyebiliriz:

Yeryüzündeki derin ve geniş çukurları dolduran büyük su kütlelerine okyanus adı verilir. Dünya üzerinde üç tane okyanus vardır. Bunlar Büyük (Pasifik) Okyanus, Atlas (Atlantik) Okyanusu ve Hint Okyanusu’dur. Dünya yüzeyinin yaklaşık %71’i sularla kaplıdır.

Yukarıda verilen haritayı incelediğimizde okyanusların coğrafi konumuyla ilgili şunları söyleyebiliriz: