Yeryüzünün yükselti, eğim, engebe gibi fiziki özelliklerini gösterebilmek için harita çizimlerinde bazı yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemler kullanılarak çizilen haritalara topoğrafya haritaları veya fiziki haritalar adı verilir. Bu haritalarda yeryüzü şekilleri kabartma, renklendirme ve izohips yöntemleriyle gösterilir. Eskiden kullanılan tarama ve gölgelendirme yöntemleri günümüzde kullanılmamaktadır.
1- Kabartma Yöntemi
Kabartma yöntemi, yeryüzü şekillerinin, belirli bir ölçek dâhilinde küçültülerek oluşturulan üç boyutlu maketleridir. Renklendirme yöntemine göre boyanan bu haritalar, yer şekillerinin gerçeğe yakın yansıtılmasını sağlar. Ancak kabartma haritalarının yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı sınırlıdır
2- Renklendirme Yöntemi
Renklendirme yöntemiyle çizilen haritalarda her bir renk, belirli bir yükselti aralığını temsil eder. Yeşil renkle gösterilen alanlar deniz seviyesine yakın alçak alanları, kahverengi ile gösterilen alanlar yüksek yerleri gösterir. Mavi ve tonları suları, beyaz ise buzulları veya kalıcı karları gösterir.
3- İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi
Deniz seviyesinden itibaren aynı yükselti değerine sahip olan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen iç içe kapalı eğrilere izohips (eş yükselti) eğrisi denir. Yeryüzü şekilleri ile birlikte denizlerin derinlikleri de gösterilebilir. Deniz veya göl alanlarında aynı derinlikte olan noktaların birleştirilmesiyle oluşan eğrilere ise izobat (eş derinlik) eğrisi denir.
a. Eş Yükselti Eğrilerinin Başlıca Özellikleri
İzohips yöntemiyle hazırlanmış yukarıdaki haritada da görüldüğü gibi;
- İç içe kapalı eğrilerden oluşan izohipsler, birbirlerini kesmez.
- İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuş bakışı görünüşünü yansıtır.
- İzohipsler arasındaki yükselti farkı haritanın tamamında aynıdır.
- Aynı izohips üzerinde bulunan bütün noktalarda (A ve B) yükselti değeri aynıdır.
- Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin (A ve D) yükseltisi aynıdır.
- En geniş izohips eğrisi en alçak yeri, en dar izohips eğrisi ise en yüksek yeri gösterir.
- İzohipslerin sıklaştığı yerlerde (I) eğim artar, seyrekleştiği yerlerde (H) ise eğim azalır.
- İzohipslerin ne kadar aralıklarla geçirileceği, haritanın ölçeğine göre tespit edilir. Belirlenen bu aralığa eküidistans (eş aralık) denir. Büyük ölçekli haritalarda izohipsler arası yükselti farkı az iken (10 m, 20 m gibi) küçük ölçekli haritalarda fazladır (100 m, 200 m gibi).
- Sıfır metre izohipsi (C) deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizin birleştiği bu izohipse kıyı çizgisi denir.
- Çevresine göre alçakta bulunan alanlar (çukur, çanak veya kapalı çukur) gösterilirken dıştaki eğriler, içteki eğrilere göre daha yüksek alanları ifade eder.
- Dağ ve tepe gibi kabartılar gösterilirken dıştaki eğriler, içteki eğrilere göre daha alçak alanları ifade eder.
- İzohips haritalarında dağ dorukları (zirve), nokta, üçgen (G) gibi sembollerle ifade edilir.
- İzohipsler üzerinden geçen düz mavi çizgiler (F) sürekli akarsuları, kesik mavi çizgilerse (E) mevsimlik akarsuları gösterir.
- İzohips eğrilerinin sıklaştığı deniz kıyılarında (İ) kıta sahanlığı (şelf alanı) dar, seyrekleştiği (J) kıyılarda ise geniştir.
b. İzohips Haritalarında Bazı Yeryüzü Şekillerinin Gösterilmesi
- Tepe: Kapalı ve dar izohipslerle gösterilen, çevresinden daha yüksek yeryüzü şekilleridir.
- Sırt: İki yamacın birleştiği, su bölümü çizgisinin geçtiği sınırdır. Buralarda eş yükselti eğrileri “v” şeklinde görünür. “v” nin açık ucu yükseltinin arttığı yeri gösterir.
- Yamaç: Sırtların her iki yanında kalan kısımlara denir. Yamaçların dikleştiği yerlerde eş yükselti eğrileri oldukça sıktır.
- Boyun: İki tepe arasında kalan düz alanlara veya alçak kesimlere denir.
- Zirve: Bir dağ veya tepenin en yüksek noktası.
- Kıyı Çizgisi: Deniz seviyesini gösteren sıfır metre eğrisine denir.
- Delta: Akarsuların denize döküldüğü yerlerde, denize doğru uzanan üçgen biçimli çıkıntılardır.
- Vadi: Akarsu aşındırmasıyla oluşan şekillerdir. İzohipslerin zirveye doğru “Λ ” şeklinde girinti yaptıkları yerlerdir. “Λ ”nin açık ağzı suyun akış yönünü, kapalı kısmı ise kaynak yönünü gösterir.
- Şelale (Çağlayan): Akarsu yatağında suların yüksekten dökülerek aktığı kısımlardır. Şelale alanlarında eş yükselti eğrileri birbirine oldukça yakındır.
- Plato: Akarsular tarafından derince yarılmış engebeli yüksek düzlüklere denir. Plato düzlüklerinde eş yükselti eğrilerinin sıklığı azalır.
- Falez (Yalıyar): Dalgaların aşındırması sonucu oluşan dik yamaçlı kıyılara denir. Hatitalarda falezlerin bulunduğu yerlerde eş yükselti eğrileri âdeta yapışık gibi görünür.
- Çukur (Çanak): Çevresine göre yükseltisi az olan sahalara denir. Çukurlarda içe doğru ok işaretleri veya çizgiler vardır.
- Haliç: Ay’ın çekim kuvvetiyle oluşan gelgit (metcezir) akıntıları nedeniyle akarsu ağızlarının genişlemesi sonucunda meydana gelen huni biçimli koylara denir. Haliçlerin oluştuğu alanlarda kıyı çizgisi, akarsu ağzında karanın içine doğru sokulmuştur.
c. İzohips Haritalarından Profil Çıkarma
İzohips haritalarında, yer şekillerinin verilen doğrultudan kesitinin alınmasına profil denir. Profil, yeryüzü şekillerinin yandan görünüşüdür. Bir yerin profili çıkarılırken;
- Profil çıkarılacak doğrultu belirlenir.
- Milimetrik kâğıt üzerinde profilin oluşturulacağı yükselti grafiği hazırlanır
- Profil doğrultusuyla eş yükselti eğrilerinin kesişim noktaları, profilin oluşturulacağı yükselti grafiği üzerine taşınır.
- Taşıma sonrasında yükselti grafiği üzerinde işaretlenen noktalar, başlangıç noktasından son noktaya kadar birleştirilir ve böylece yer şekli profili oluşur.
Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)
