İklim Elemanları | Basınç

Bir yerin iklimini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış gibi olayların tümüne iklim elemanları denir. Bu elemanların yeryüzüne dağılışlarını etkileyen enlem, yükselti, yer şekilleri, okyanus akıntıları, kara ve denizlerin dağılışları gibi faktörlere ise iklim etmenleri denir.

a. Basınç ve Özellikleri

1- Basınç Nedir?

Hava, ağırlığı olan her cisim gibi, temas ettiği yüzeye bir kuvvet uygulamaktadır. Atmosferi oluşturan gazların yer çekiminin etkisiyle yeryüzünde birim yüzeye uyguladığı ağırlık kuvveti atmosfer basıncı olarak ifade edilmektedir. 45° enlemlerinde, 0 °C sıcaklıkta, deniz seviyesinde, 760 mm yüksekliğinde ve 1 cm çapındaki cıva sütununun ağırlığı 1033 gram olarak ölçülmüştür. Bu ağırlığın karşılığı yaklaşık 1013 milibardır. Basınç değeri meteorolojide milimetre (mm) veya milibar (mb) cinsinden ifade edilir. Bu nedenle 760 mm veya 1013 mb normal (standart) atmosfer basıncı olarak kabul edilmektedir.

Bilgi: Torricelli (Toriçelli) adlı bilim insanı açık hava basıncını araştırırken 45° enleminde, deniz seviyesinde, 0 °C sıcaklıkta,1 cm çapında ve 1 m (1000 mm) uzunluğunda, bir ucu kapalı cam boruyu tamamen cıva ile doldurur. Borunun açık ağzını parmağı ile kapatarak cıva çanağına ters daldırır ve parmağını çeker. Borudaki cıvanın bir kısmının çanağa boşaldığını ve bir süre sonra cıva seviyesinin 760 mm’de dengede kaldığını gözlemler. Buna normal (standart) atmosfer basıncı adı verilir.

Bir yerdeki basınç, bu değerden fazlaysa genellikle yüksek basınç; az ise alçak basınç olarak ifade edilmektedir. Fakat basınç değerleri eşit olmayan ve 1013 milibardan fazla veya az olan iki nokta da birbirine göre alçak veya yüksek basınç merkezi olarak adlandırılabilir.

Haritadaki C noktası, A noktasına göre alçak basınç merkeziyken B noktasına göre yüksek basınç merkezidir. Yine B noktası, normal atmosfer basıncına göre alçak basınç merkeziyken D noktasına göre yüksek basınç merkezidir. Basınç barometre adı verilen aletle ölçülür ve milibar (mb) olarak ifade edilir.

Aynı basınca sahip noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan iç içe kapalı eğrilere izobar (eş basınç) denir. Bu eğrilerle oluşturulan haritalara ise izobar (eş basınç) haritaları denir.

2- Basınç Merkezlerinin Özellikleri

a. Yüksek Basınç (Antisiklon)

Yüksek basınç alanlarında alçalan hava kütleleri yeryüzüne çarparak merkezden çevreye doğru yayılır. Burada hareketler sarmal dönüş şeklindedir. Dönüş yönü, Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketine bağlı olarak Kuzey Yarım Küre’de saat ibresi yönünde, Güney Yarım Küre’de saat ibresinin tersi yönünde sapma gösterir.

Yüksek basınç alanlarında, hava kütleleri alçaldıkça ısınır. Bu nedenle içlerindeki nem yoğunlaşamaz. Yüksek basıncın etkili olduğu yerlerde havanın genelde açık ve ayaz olmasının nedeni budur.

b. Alçak Basınç (Siklon)

Alçak basınç alanlarında hava kütleleri basıncın azaldığı merkeze doğru toplanarak merkezden yükselir. Bu nedenle hareket çevreden merkeze doğrudur. Çevreden merkeze doğru hareket eden hava kütleleri Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak Kuzey Yarım Küre’de saat ibresi yönünde, Güney Yarım Küre’de ise saat ibresinin tersi yönünde sapma gösterir. Alçak basınç alanlarında, hava kütleleri yükseldikçe soğur ve taşıdığı nem yoğunlaşarak bulutları oluşturur. Bu nedenle alçak basınç alanlarının bulunduğu yerlerde hava genellikle kapalıdır.

3- Basıncı Etkileyen Faktörler

Atmosferin yeryüzüne yaptığı etki her yerde aynı değildir. Yer çekimi, yükselti, sıcaklık ve Dünya’nın günlük hareketi gibi faktörlere bağlı olarak herhangi bir yerdeki hava basıncı, normal basıncın altına düşebildiği gibi üzerine de çıkabilir.

a. Yer çekimi

Yer çekiminin etkisiyle gazlar Dünya’yı çepeçevre kuşatmıştır. Atmosferi oluşturan gazlar, ağırlığı olan her cisim gibi, yer çekiminin etkisiyle temas ettiği yüzeye basınç yapar. Yükseklere doğru çıkıldıkça ve Ekvator’a yaklaştıkça yer çekimi azaldığından basınç da azalır. Yer çekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır. Yer çekimi arttıkça basınç artar, yer çekimi azaldıkça basınç azalır.

b. Yükselti

Yükseklere doğru çıkıldıkça atmosferi oluşturan gazların yoğunlukları azalmaktadır. Bu nedenle yükselti arttıkça basınç azalır. Ortalama her 10,5 metrede basınç 1 mm (0,75 mb) azalır. Bu özellikten yararlanarak yükselti değerleri ölçülebilir.

c. Sıcaklık (Termik Etkenler)

Sıcaklığın artmasıyla hava genişler ve yükselir. Yükselen havanın yere yaptığı basıncın azalmasıyla, alçak basınç alanları oluşur. Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır ve hava alçalır. Alçalan havanın yere yaptığı basıncın artmasıyla yüksek basınç alanları oluşur. Bu şekilde, ısınma ve soğumaya bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir.

Ekvator ve çevresinde Güneş ışınları dik veya dike yakın açılarla düştüğünden sıcaklık değerleri yüksektir. Sıcaklığın yüksek olmasından dolayı bu alanlarda termik alçak basınç merkezleri oluşur. Kutuplar ve yüksek enlemlerde Güneş ışınlarının gelme açıları küçük olduğundan sıcaklık değerleri düşüktür. Sıcaklık değerlerinin düşük olması nedeniyle bu alanlar da termik yüksek basınç merkezleri oluşur.

ç. Dinamik Etkenler (Günlük Hareket)

Dünya’nın ekseni çevresinde hareket etmesine bağlı olarak ortaya çıkan savrulma hareketi, hava kütlelerinin bazı enlemler çevresinde yığılıp sıkışmasına, bazı enlemlerde ise yükselip seyrelmelerine neden olur. Ekvator’da ısınarak yükselen hava kütleleri, kuzeye ve güneye yönelir.

Bu hava kütleleri, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesine bağlı olarak sapmaya uğrar ve 30° enlemlerinde yeryüzüne doğru alçalarak yüksek basınç oluşturur. Dünya’nın dönme hareketi etkisiyle 60° enlemleri civarında karşılaşan hava kütleleri ise yükselerek alçak basınç alanlarını oluşturur. Bu şekilde hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine dinamik basınç merkezleri denir.

4- Yeryüzündeki Sürekli Basınç Alanları

Yeryüzünde termik ve dinamik kökenli olmak üzere iki çeşit sürekli basınç alanı oluşmaktadır.

a. Termik Kökenli Basınç Alanları

• 1- Ekvatoral Alçak Basınç Alanı (Tropikal Siklon): Ekvator ve yakın çevresi, yıl boyunca sürekli fazla ısındığından bu kuşakta sıcaklığa bağlı bir alçak basınç alanı oluşur. Bu sürekli alçak basınç alanına Ekvatoral alçak basınç kuşağı adı verilir. Bu basınç kuşağı haziran, temmuz ve ağustos aylarında kuzeye; aralık, ocak ve şubat aylarında ise güneye doğru genişler.

• 2- Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (Polar Antisiklon): Kutuplar çevresinin üzerinde atmosferin kalınlığı azdır. Ayrıca kutuplar çevresi, Güneş ışınlarını küçük açılarla almaktadır. Bu durumun bir sonucu olarak kutuplar, az ısınmanın yanında, ışıma ile büyük ölçüde sıcaklık kaybına uğrar. Bu nedenle kuzey ve güney kutup çevrelerinde, sürekli ve kuşak biçiminde yüksek basınç alanları oluşur. Kışın genişleyip yazın daralan bu yüksek basınç alanları kutuplar yüksek basınç kuşakları olarak adlandırılır.

b. Dinamik Kökenli Basınç Alanları

• 1- Ekvator Üstü Yüksek Basınç Alanı (Subtropikal Antisiklon): Ekvatoral alçak basınç kuşağı boyunca ısınan hava kütleleri, yükselir ve yükseldikçe soğuyup yoğunlaşır. Bu hava kütlelerinin yükselişi belirli bir yükseklikte sona erer. Bu defa hava kütleleri yatay yönde, kuzey ve güneye doğru hareket etmeye başlar. Bu hava kütleleri üst alize veya ters alize rüzgârlarının oluşumunda etkili olur. Üst alizeler, 30° kuzey ve güney enlemlerinde, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinin etkisiyle alçalır. Hava kütlelerinin alçaldığı alanlarda basınç yükseldiği için 30° kuzey ve güney enlemleri üzerinde dinamik kökenli, kuşak biçiminde, sürekli yüksek basınç oluşur. Bunlara 30° enlemleri dinamik yüksek basınç kuşakları denir. Asor ve Hawaii yüksek basınç merkezleri bu kuşakta yer alır.

• 2- Kutup Altı Alçak Basınç Alanı (Subpolar Siklon): 30° enlemlerinden (sıcak) ve kutuplardan (soğuk) gelen hava kütleleri 60° enlemleri civarında karşılaşır. Bu hava kütleleri bir hava cephesi boyunca yükselir. Bu yükselme sırasında soğuk hava ağır olduğu için alta girerken hafif olan sıcak hava ise üstte kalır. Bu durum basıncın düşmesine neden olur. Basıncın düşmesinde ısınmadan çok hava hareketinin etkisi vardır. Sonuçta 60° kuzey ve güney enlemleri üzerinde dinamik kökenli, kuşak biçiminde ve sürekli alçak basınç oluşur. Bunlara 60° enlemleri dinamik alçak basınç kuşakları adı verilir. İzlanda ve Aleut alçak basınç merkezleri bu kuşak içinde yer alır.

5- İzobar Haritaları

Dünya’nın şekline ve kendi ekseni etrafındaki dönüşüne bağlı olarak yeryüzünde sürekli termik ve dinamik basınç merkezleri oluşur. Fakat eksen eğikliğinin bir sonucu olarak ortaya çıkan mevsimler arası sıcaklık farkları, karasallık, denizellik ve okyanus akıntıları gibi faktörlerin etkisiyle Dünya basınç dağılışında bazı farklılıklar ortaya çıkar. Basınç dağılışı, izobar (eş basınç) haritaları ile gösterilir.

a. Dünya Ocak Ayı Basınç Dağılışı

Yeryüzündeki ocak ayı ortalama basınç dağılışı haritası incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılır:

• Ekvator çevresi kesintisiz alçak basınç alanı durumundadır. Kutup daireleri üzerinde dinamik alçak basınç alanları yer alır. Dinamik alçak basınç alanları, Güney Yarım Küre’deki 60° enlemleri çevresinde denizellik nedeniyle tam bir kuşak oluştururken Kuzey Yarım Küre’deki 60° enlemleri çevresinde karasallık nedeniyle kesintiye uğrayarak karalar üzerinde görülmez.
• Kuzey Yarım Küre’de karaların daha fazla yer kaplaması ve yaşanan mevsimin kış olması nedeniyle yüksek basınç alanları daha geniştir. Basınç değerlerinin en yüksek olduğu yer, Sibirya içleridir. Ayrıca Kuzey Yarım Küre’de karalar üzerindeki basınç değerleri denizlerdekinden daha yüksektir.
• Güney Yarım Küre’de basınç değerlerinin yüksek olduğu yerler Oğlak Dönencesi çevresidir. Güney Yarım Küre’de mevsim yaz olduğundan, karalar üzerinde termik alçak basınçlar oluşur. Bu nedenle Oğlak Dönencesi üzerindeki yüksek basınçlar kesintiye uğramıştır.

b. Dünya Temmuz Ayı Basınç Dağılışı

Yeryüzündeki temmuz ayı ortalama basınç dağılışı haritası incelendiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşılır:

• En yüksek basınç değerleri dinamik nedenlerle Güney Yarım Küre’de, Oğlak Dönencesi çevresinde görülür.
• Kuzey Yarım Küre’de, yüksek basınç merkezleri dinamik nedenlerle Hawaii ve Asor çevresinde oluşur.
• Basınç değerlerinin en düşük olduğu yerler, karasallık ve yaşanan mevsimin etkisiyle Asya kıtası içleridir.

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları