Dünya, ekseni etrafındaki hareketini sürdürürken aynı anda Güneş etrafında da hareket eder. Yaklaşık olarak 365 gün 6 saat (1 yıl) süren bu harekete yıllık hareket denir. Dünya’nın Güneş etrafında dönerken izlediği elips şeklindeki yola yörünge denir. Yörüngenin oluşturduğu düzleme ise yörünge düzlemi (ekliptik) denir.
a. Dünya’nın Yörüngesinin Elips Şeklinde Olmasının Sonuçları
Dünya’nın yıllık hareketi sırasında, Güneş’e olan uzaklığı değişir. Dünya, 3 Ocak’ta Güneş’e en yakın konuma ulaşır. Bu duruma günberi (perihel) denir. 4 Temmuz’da ise Dünya, Güneş’e en uzak konuma ulaşır. Bu duruma ise günöte (afel) adı verilir.
Dünya’nın Güneş’e yakınlaşmasıyla Güneş’in çekim gücü artar ve bu durum, Dünya’nın yörüngesi üzerinde normalden daha hızlı hareket etmesine neden olur. Dünya’nın Güneş’ten uzaklaşmasıyla kendi yörüngesi üzerindeki hızı normalden daha yavaş olur.
Bu hız değişimi, mevsim başlangıç tarihleri ile mevsim sürelerinin her iki yarım kürede farklı olmasına neden olur. Dünya günberi durumundan sonra yörüngesi üzerinde hızlanır ve şubat ayı dönemi daha kısa sürede tamamlanır. Eylül ekinoksu iki gün gecikmeyle 23 Eylül’de gerçekleşir. Bu durum günöte konumundan dolayı yolu uzayan ve yörünge hızı azalan Dünya’nın 21 Eylül’de ulaşması gereken yere iki gün geç ulaşmasıyla ilgilidir.
Güneş ışınlarının Kuzey Yarım Küre’ye dik açıyla geldiği (21 Mart-23 Eylül arası) süre, Güney Yarım Küre’ye dik açıyla geldiği süreden (23 Eylül- 21 Mart arası) daha uzundur. Kuzey Kutup Noktası’nda sürekli gündüzlerin süresi 186 gün, Güney Kutup Noktası’nda 179 gün sürer.
| Mevsim | Süre (gün) Kuzey Yarım Küre | Süre (gün) Güney Yarım Küre |
|---|---|---|
| İlkbahar | 92 | 89 |
| Yaz | 94 | 90 |
| Sonbahar | 89 | 92 |
| Kış | 90 | 94 |
b. Yer Yuvarlağının Eksen Eğikliği
Ekvator ile yörünge düzlemi arasındaki 23° 27’lık açı farkına eksen eğikliği denir. Eksen eğikliğinin 23° 27′ olması nedeniyle; Dönenceler 23° 27′ ve kutup daireleri 66° 33′ enlemlerinden geçer. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir. Bunun sonucunda mevsimler oluşur ve farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. 21 Haziran’da Kuzey Yarım Küre, 21 Aralık’ta ise Güney Yarım Küre, Güneş ışınlarını daha büyük açılarla alır.
NOT: Mevsimlerin oluşmasının temel nedeni, yörünge düzlemiyle Ekvator düzlemi arasında 23° 27′ lık bir açının olmasıdır. Eğer bu iki düzlem çakışsaydı Güneş ışınları sürekli Ekvator’a dik gelecek, mevsimler oluşmayacaktı.
Aydınlanma çemberinin sınırı da mevsimlere göre değişir. Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırları belirlenir ve matematik iklim kuşakları ortaya çıkar. Aynı zamanda Güneş’in doğuş ve batış yerleri ile saatleri de yıl boyunca değişir. Gece-gündüz süreleri ve bu süreler arasındaki fark, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe artar.
| Enlem | Gece-Gündüz Süre Farkı |
|---|---|
| 0° | 0 |
| 20° | 2 saat 24 dakika |
| 40° | 5 saat 44 dakika |
| 60° | 12 saat 54 dakika |
| 90° | 24 saat |
süre farkı
c. Dünya’nın Güneş Çevresindeki (Yıllık Hareket) Hareketinin Sonuçları
Dünya’nın yıllık hareketi sırasında Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açıları değişir. Buna bağlı olarak mevsimler meydana gelir. Güneş ışınlarının geliş açısındaki değişime bağlı olarak cisimlerin gölge boyu da yıl içinde değişir. Güneş ışınlarının geliş açısı büyüdükçe gölge boyu kısalır. Güneş’in ufuk üzerinde doğduğu ve battığı yer de değişir. Yeryüzündeki herhangi bir yere Güneş ışınlarının geliş açısı değiştiği için o yerde yıllık sıcaklık farkları meydana gelir. Buna bağlı olarak mevsimlik basınç farkları ve muson rüzgârları oluşur.
- Yıllık hareket sonunda gece ve gündüz süreleri değiştiğinden, bir yerde Güneş’in doğuş ve batış saatleri de yıl içinde değişiklik gösterir.
- Aydınlanma çemberi yılın her gününde Ekvator’u iki eşit parçaya böldüğünden, gece ile gündüz süresi yıl boyunca Ekvator’da birbirine eşit olur.
- Güneş ışınları yıl içinde dönencelere bir kez, dönenceler arasında kalan alanlara iki kez dik düşer.
ç. Mevsimler ve Özellikleri
Dünya’nın Güneş çevresinde dönmesi ve eksen eğikliğine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar. Bunlar aynı zamanda mevsim başlangıç günleridir. 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks (gece-gündüz eşitliği) tarihleri, 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerine ise solstis (gün dönümü) tarihleri denir. Bu tarihlerde meydana gelen bazı önemli olaylar şunlardır:
1- 21 Mart’ta Dünya’da Neler Oluyor?
Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla düştüğü için Ekvator’da yatay bir düzleme dik olarak yerleştirilen bir çubuğun gölge boyu, öğle vakti sıfır olur. Ekvator ve çevresinde ısınma artar. Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar, Güney Yarım Küre’de sonbahar mevsimleri başlar.
Aydınlanma çemberi bütün paralelleri iki eşit parçaya böldüğü için Dünya’nın her yerinde gece gündüz eşitliği yaşanır. Aydınlanma çemberi Kutup Noktalarına teğet geçer. Bu tarihten sonra Kuzey Kutup Noktası’nda 6 ay sürecek gündüzler, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 ay sürecek geceler başlar.
Aynı boylam üzerinde bulunan yerlerde Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batarken Ekvator’da tam doğudan doğar, tam batıdan batar. Kuzey ve Güney Yarım Küre’de aynı dereceli enlemler, Güneş ışınlarını aynı açı ile alır. Örneğin 40° kuzey ve 40° güney enlemleri Güneş ışınlarını 50’şer derecelik açı ile alır.
NOT: Aynı boylam üzerinde bulunan yerlerde yerel saat aynıdır. Güneş’in aynı anda doğup batması durumu, sadece ekinoks tarihlerinde gerçekleşir.
2- 21 Haziran’da Dünya’da Neler Oluyor?
Güneş ışınları öğle vakti Yengeç Dönencesi’ne (23° 27′ kuzey paraleli) dik düşmektedir. Bu nedenle Güneş ışınlarının atmosferdeki tutulma oranı, Yengeç Dönencesi üzerindeki yerlerde en az olur. Yengeç Dönencesi üzerinde yatay bir düzleme dik yerleştirilen bir çubuğun saat 12.00’de gölgesi oluşmaz.
21 Haziran’dan sonra Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de ise kış mevsimi yaşanmaya başlar. Aydınlanma çemberi, kutup dairelerinden teğet geçer. Güneş Kuzey Yarım Küre’de kuzeydoğudan doğar, kuzeybatıdan batar. Kuzey Yarım Küre’de en uzun gündüz, en kısa gece; Güney Yarım Küre’de ise en uzun gece, en kısa gündüz yaşanır. Kuzey Kutup Noktası’na doğru gidildikçe gündüz, Güney Kutup Noktası’na doğru gidildikçe gece süresi uzar. Kuzey Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gündüz, Güney Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gece yaşanır.
Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen aydınlık, Güney Kutup Dairesi ile Güney Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen karanlıktır. 21 Haziran tarihinde Kuzey Kutup Noktası’nda 21 Mart’ta başlayan 6 ay gündüzün yarısı, Güney Kutup Noktası’nda ise 21 Mart’ta başlayan 6 ay gecenin yarısı yaşanmıştır.
3- 23 Eylül’de Dünya’da Neler Oluyor?
23 Eylül’de Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla geldiği için Ekvator ve çevresinde ısınma artar. Kuzey ve Güney Yarım Küre’de aynı dereceli enlemler Güneş ışınlarını aynı açı ile alır. Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar mevsimi başlar.
Aydınlanma çemberi bütün paralelleri iki eşit parçaya böldüğü için Dünya’nın her yerinde gece gündüz eşitliği yaşanır. Aynı boylam üzerinde bulunan yerlerde Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar. Aydınlanma çemberi Kutup Noktalarına teğet geçer. Bu tarihten sonra Kuzey Kutup Noktası’nda 6 ay sürecek geceler, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 ay sürecek gündüzler başlar. Güneş Ekvator’da tam doğudan doğar, tam batıdan batar.
4- 21 Aralık’ta Dünya’da Neler Oluyor?
Güneş ışınları öğle vakti Oğlak Dönencesi’ne (23° 27′ güney paraleli) dik açıyla gelir. Bu nedenle Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol (tutulma oranı), Oğlak Dönencesi üzerindeki yerlerde en kısa olur. Oğlak Dönencesi üzerinde yatay bir düzleme dik yerleştirilen bir çubuğun saat 12.00’de gölgesi oluşmaz. Kuzey Yarım Küre’de kış, Güney Yarım Küre’de ise yaz mevsimi yaşanmaya başlar. Aydınlanma çemberi kutup dairelerinden teğet geçer.
Kuzey Yarım Küre’de en uzun gece, en kısa gündüz Güney Yarım Küre’de ise en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır. Güney Kutup Noktası’na doğru gidildikçe gündüz, Kuzey Kutup Noktası’na doğru gidildikçe gece süresi uzar. Güney Kutup Dairesi ile Güney Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen aydınlık, Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen karanlıktır.
Güney Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gündüz, Kuzey Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gece yaşanır. Güney Kutup Noktası’nda 23 Eylül’de başlayan 6 ay gündüzün yarısı, Kuzey Kutup Noktası’nda ise 23 Eylül’de başlayan 6 ay gecenin yarısı yaşanmıştır. Güneş Kuzey Yarım Küre’de güneydoğudan doğar, güneybatıdan batar.
d. Türkiye’de Özel Tarihler
1- 21 Mart’ta Türkiye’de Neler Oluyor?
21 Mart’ta Türkiye’de ilkbahar mevsimi başlarken gece ve gündüz sürelerinde eşitlik yaşanmaktadır. Bu tarihten 21 Haziran tarihine kadar gündüz süreleri uzamaya, gece süreleri kısalmaya devam eder. Ancak bu dönem boyunca gündüzler gecelerden uzundur.
2- 21 Haziran’da Türkiye’de Neler Oluyor?
21 Haziran’da Türkiye’de yaz mevsimi başlar ve Güneş ışınları gelebileceği en büyük açıyla gelir. Bu nedenle öğle vakitleri en kısa gölge boyu yaşanır. En uzun gündüz ve en kısa gece yaşanır. 21 Haziran’dan 23 Eylül’e kadar gündüz süreleri kısalır, geceler uzar. Ancak gündüzler gecelerden uzundur. Kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar. Örneğin Hatay’da gündüz süresi 15 saat (gece 9 saat) iken aynı gün Sinop’ta 15 saat 30 dakikadır (gece 8 saat 30 dakika).
3- 23 Eylül’de Türkiye’de Neler Oluyor?
23 Eylül’de Türkiye’de sonbahar mevsimi başlarken, gece ve gündüz sürelerinde eşitlik yaşanmaktadır. Bu tarihten 21 Aralık’a kadar gündüzler kısalır, geceler uzar. Ancak geceler gündüzlerden daha uzundur. Aynı boylam üzerinde bulunan yerlerde Güneş aynı anda doğar, aynı anda batar.
4- 21 Aralık’ta Türkiye’de Neler Oluyor?
21 Aralık’ta Türkiye’de kış mevsimi başlarken en uzun gece, en kısa gündüz süresi yaşanır. Bu tarihten 21 Mart’a kadar gündüzler uzar, geceler kısalır. Ancak geceler gündüzlerden uzundur. Yıl içinde en uzun gölge boyu ölçülür.
NOT: Yaşanan gündüz süresi ile Güneş’in doğuş ve batış vakitleri arasında yakın ilişki vardır. Ülkemizde de 21 Mart – 23 Eylül arasında gündüz süresi 12 saatten fazla olduğu için Güneş, diğer aylara göre daha erken doğar ve geç batar. 23 Eylül – 21 Mart arasında ise gündüz süresi 12 saatten az olduğu için Güneş, diğer aylara göre geç doğar ve erken batar.
Kuzeye doğru gidildikçe geceler uzar, gündüzler ise kısalır. Örneğin Hatay’da gece süresi 15 saat (gündüz 9 saat) iken aynı gün Sinop’ta 15 saat 30 dakikadır. (gündüz 8 saat 30 dakika).
Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)
