Damat Ferit Paşa Hükûmeti, sivil ve askerî yöneticilere Mustafa Kemal’in görevden alındığını resmî bir sıfatı kalmadığı için emirlerinin de dinlenmemesi gerektiğini bildirdi.
Amasya’dan hareket eden Mustafa Kemal; Tokat, Sivas ve Erzincan üzerinden 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a ulaştı. Kendisini Kazım Karabekir ile Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinden bir heyet, kent dışında törenle karşıladı. XV. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa, “Ben ve Kolordum, emrinizdeyiz Paşam!” diyerek en büyük manevi desteği de sağlamış oldu.
Fakat 8 Temmuz 1919’da İstanbul Hükûmeti’nden gelen telgrafta resmi memuriyetine son verildiği bildirilirken, Padişah’tan gelen bir başka telgrafta da iki ay süreyle hava değişimi alarak seçeceği bir kentte dinlenmesi istendi. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, sine-i millete dönme kararı vererek, hem çok sevdiği askerlik mesleğinden hem de müfettişlik görevinden istifa etti. Artık milletin bir ferdi olarak, milletten aldığı kuvvet ve ilhamla tarihî vazifesine devam edecekti.
Erzurum Kongresi, Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyetinin katkılarıyla toplanmıştır.
Kongrenin toplanma amacı Doğu Anadolu’da Ermeni Devleti ve Doğu Karadeniz’de Pontus Rum Devleti kurulma çalışmalarına karşı alınacak önlemleri kararlaştırmak ve gerekli işbirliğini sağlamaktı. Kongre doğu illerinden gelen temsilcilerin katılımıyla 23 Temmuz’da çalışmalarına başlamıştır.
Erzurum delegeleri Binbaşı Kazım Bey ve Cevat Bey istifa ederek yerlerine Mustafa Kemal ve Rauf Bey seçilmiş, böylelikle kongreye katılabilmeleri sağlanmıştır. Kongre üyeleri tarafından Mustafa Kemal başkan olarak seçilmiştir.
14 gün süren çalışmaların sonunda kongre, tarihî kararlar alarak 7 Ağustos 1919’da çalışmalarına son vermiştir.
Erzurum Kongresi Kararları
- Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür bölünemez.
- Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı, millet birlik olarak kendisini müdafaa ve mukavemet edecektir.
- Vatanın ve istiklalin muhafaza ve teminine İstanbul Hükûmeti muktedir olmadığı takdirde, gayeyi temin için Anadolu’da geçici bir hükûmet kurulacaktır.
- Kuvay-ı Millîye’yi etkin ve millî iradeyi egemen kılmak esastır.
- Hristiyan azınlıklara siyasi hâkimiyet ve sosyal dengemizi bozan ayrıcalıklar verilemez.
- Manda ve himaye kabul kabul edilemez.
- Mebusan Meclisinin derhâl toplanmasına ve hükûmet işlerinin meclisin denetimi altında yürütülmesine çalışılacaktır.
- İşgal emeli taşımayan devletlerin yardımları kabul edilecektir.
Kongrede dokuz kişiden oluşan Temsil Heyeti seçildi ve başkanlığına Mustafa Kemal getirildi. Böylece istifa sonrası hiçbir yetkisi kalmamış olan Mustafa Kemal, Temsil Heyeti aracılığıyla bütün doğu illeri adına söz söyleme yetkisine kavuşmuş oldu. Ayrıca ülkenin kurtuluşu için gerekli yönde kararlar alma imkânına da kavuştu. Bu sayede bölgesel bir kongrede bütün ulusu ilgilendiren kararlar alınabildi.
Kongrede ilk kez millî sınırlar ve yeni bir hükûmet kurmaktan söz edilmiştir. Yine manda ve himaye konusu ilk kez Erzurum Kongresi’nde reddedilmiştir.
