İklim Elemanları | Nemlilik ve Yağış

Bir yerin iklimini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış gibi olayların tümüne iklim elemanları denir. Bu elemanların yeryüzüne dağılışlarını etkileyen enlem, yükselti, yer şekilleri, okyanus akıntıları, kara ve denizlerin dağılışları gibi faktörlere ise iklim etmenleri denir.

1- Nemlilik ve Yağış

Yeryüzünde canlı yaşamın gelişimini ve devamlılığını sağlayan en önemli ögelerden biri sudur. Su genellikle sıvı olarak bulunmakla birlikte, sıcaklık değişimleri sonucunda katı ve gaz hâllere de dönüşebilmektedir. Suyun katı hâlini oluşturan kar ve buzun doğrudan buharlaşmasına süblimasyon veya süblimleşme denir. Bu yüzden atmosferde her zaman bir miktar nem bulunur. Ancak nem miktarı, yere ve zamana göre sürekli değişir.

a. Su Döngüsü

Havadaki su buharı, buharlaşma ve terleme yoluyla kazanılır. Buharlaşma, yeryüzündeki su alanlarının (akarsu, göl, deniz, okyanus) üzerinde, terleme ise biyosferde oluşur. Karalar üzerine düşen yağışın bir kısmı canlılar tarafından kullanılırken bir kısmı yer altına sızar. Bir kısmı da buharlaşarak atmosfere geri döner. Diğer bir bölümü de akarsular yardımıyla deniz ve okyanuslara ulaşır. Yani Dünya üzerindeki sular, atmosfer ile kara ve denizler arasında sürekli dolaşır. Bu olaya su döngüsü denir.

b. Nemlilik

Atmosfer içindeki su buharına nem adı verilir ve gram olarak ifade edilir. Nem higrometre denilen aletle ölçülür. Nem sıcaklığı dengeleyici bir özelliğe sahip olduğundan aşırı ısınma ve soğumaya engel olur. Örneğin yıl boyunca Güneş ışınlarını dik ve dike yakın açıyla alan Ekvator çevresinin Dünya’nın en sıcak bölgesi olması gerekirken nem oranının fazlalığı bu durumun ortaya çıkmasına engel olmuştur. Buna karşın nem oranının çok düşük olduğu, dönenceler çevresindeki tropikal çöller, Dünya’nın en sıcak bölgelerini oluşturur.

Nem üç şekilde ifade edilir:

2- Maksimum Nem

Birim hacimdeki havanın, belirli bir sıcaklıkta bulundurabileceği en fazla nem miktarına maksimum nem veya doyma miktarı denir. Hava içerebileceği maksimum nemi almışsa buna doymuş hava denir. Maksimum nem, sıcaklığa bağlı olarak değişir. Sıcaklık arttıkça havanın içerebileceği nem miktarı da artar. Sıcaklık azaldıkça havanın yoğunluğu artar ve böylece alabileceği nem miktarı azalır.

Sıcaklıkla maksimum nem doğru orantılıdır. Yeryüzünde sıcaklığın fazla olduğu tropikal bölgeler ve sıcak çöllerde maksimum nem miktarı fazlayken sıcaklığın düşük olduğu kutup çevresinde, yüksek dağlarda ve diğer soğuk bölgelerde ise düşüktür. Aşağıdaki tablo incelendiğinde, birim hacimdeki (1 m³) havanın maksimum neminin – 30 °C’ta 0,37 gram olduğu görülmektedir. Aynı hava kütlesinin sıcaklığı 40 °C’a yükseldiğinde maksimum nemi 50,09 gram olmaktadır.

Sıcaklık (°C)	Maksimum Nem (gr/m3)
40	50,09
30	30,40
20	17,32
10	9,42
0	4,85
-10	2,35
-20	1,06
-30	0,37

3- Bağıl (Nispi) Nem

Belli bir hacimde ve sıcaklıkta su buharı ile doygun hâle gelen hava içindeki nemin oluşturduğu kısmi basınca doymuş su buharı basıncı denir. Birim hacim ve sıcaklıktaki hava kütlesinde bulunan su buharı basıncının aynı sıcaklıktaki doymuş su buharı basıncına oranına ise bağıl nem denir. Yüzde (%) olarak ifade edilen bağıl nem, şu formülle hesaplanır:

Bağıl nem hava sıcaklığı ile ters orantılıdır. Sıcaklık düştükçe maksimum nem de düşeceğinden, bağıl nem yükselir. Sıcaklık değerleri yükseldikçe maksimum nem artacağından bağıl nem düşer. Bağıl nem oranı ile buharlaşma arasında ters orantı vardır. Bağıl nem havanın doyma oranını gösterir.

Bir hava kütlesinde bağıl nemin %80 olması, bu hava kütlesinin neme doyması için aynı sıcaklıkta %20 daha nem alabileceği anlamına gelir. Bağıl nem oranı artarsa yağış olasılığı da artar. Bağıl nem çöl bölgelerinde ve kara içlerinde az, Ekvatoral bölge gibi yağışlı bölgelerde ve deniz kıyılarında ise fazladır.

c. Yoğuşma

Havadaki su buharının sıvı veya katı hâle dönüşmesine yoğuşma denir. Yoğuşmanın meydana gelmesi, havanın nem bakımından doyma noktasına ulaşmasına bağlıdır. Havadaki bağıl nemin %100’e ulaştığı noktaya doyma noktası denir. Doyma noktası aşıldığı takdirde hava, su buharının fazlasını taşıyamaz. Fazla su buharı, katı veya sıvı hâle dönüşür.

• Bir hava kütlesi yükselir, soğuk bir bölgeden geçer veya soğuk bir hava kütlesi ile karşılaşırsa sıcaklığı düşer ve nem taşıma kapasitesi azalacağından yoğuşma meydana gelir.
• Aynı hava kütlesi alçalır, sıcak bir bölgeden geçer veya sıcak bir hava kütlesi ile karşılaşırsa sıcaklığı artar. Buna bağlı olarak nem taşıma kapasitesi artacağından yoğuşma sona erer.

ç. Yoğuşma Ürünleri

1- Bulut

Havada asılı kalan su taneciklerinin veya buz kristallerinin oluşturduğu kümelere bulut denir. Başlıca bulut tipleri stratüsler, kümülüsler ve sirüslerdir.

a. Yüksek Bulutlar

Tüy, saçak ya da ince iplikler biçimindeki bulutlardır. Bu tür bulutlar 6.000 metreden daha yükseklerde yer alır.

b. Orta Yüksekte Bulutlar

2.000 – 6.000 metre yükseklikler arasında bulunan, kümeler biçimindeki bulutlardır. Alt kısımları düz ve siyah olur. Alt kısımlarının düz olmasının nedeni yoğuşmanın aynı seviyeden başlamasıdır. Siyah olmalarının nedeni ise iri su kristallerinden oluşmalarıdır. Sağanak şeklinde şiddetli yağışlara neden olan ve bu seviyede görülen bulutlara kümülüsler örnek olarak verilebilir.

c. Alçak Bulutlar

Yerden 2.000 metre yüksekliklere kadar olan mesafede bulunur. Yerin üstünde, asılı gri bir tabaka gibi duran koyu renkli bulutlardır. Genellikle yağış oluşumuna sebep olan ve bu seviyelerde görülen bulutlara stratüs ve kümülüsler örnek olarak verilebilir.

2- Sis

Sıcak ve nemli bir havanın soğuk bir zemine temas etmesiyle ya da soğuk ve sıcak hava kütlelerinin birbiriyle karşılaşması sonucunda sis oluşur. Görüş mesafesini azaltarak ulaşım sistemlerini olumsuz etkileyen sisler, büyük kentlerde uzun süre dağılmadığında hava kirliliğine sebep olur.

a. Kara Sisleri (Radyasyon Sisleri)

Hava kütlesi kendisinden daha soğuk bir yüzeye temas ettiğinde sıcaklığı düşer ve maksimum nem miktarı azalır. Böylece hava kütlesinin yoğuşmasıyla kara sisleri oluşur.

b. Kıyı ve Deniz Sisleri (Adveksiyon Sisleri)

• Rüzgâr, ılık denizlerden soğuk karaya doğru eserse karada sis oluşur.
• Rüzgâr sıcak denizlerden soğuk denizlere doğru esince soğuk denizler üzerinde sis oluşur.
• Rüzgâr sıcak karalardan soğuk denizlere doğru esince deniz üzerinde sis oluşur.
• Alçalma hareketi yapan hava kütlesinin serin olan deniz yüzeyi ile temas eden alt kısımlarında sıcaklık düşer ve sis oluşur.

c. Yer Şekli Sisleri (Orografik Sisler)

Bu sislerin oluşumunda, yatay yönde hareket eden hava kütlesinin yer şekilleri etkisiyle eğim boyunca yavaş yavaş yükselip soğuması rol oynar. Özellikle dağların eteklerinde ve önlerindeki eğimi az yerlerde oluşur.

ç. Cephe Sisleri

Özellikle orta enlemlerde karşılaşan zıt karakterli hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında oluşur. Sıcak olan hava kütlesi, soğuk olan hava kütlesi ile karşılaşınca soğumaya başlar. Bu soğuma sonucu sis ve bulut oluşumu gerçekleşir.

• 3- Çiy: Su buharının, kendisinden daha soğuk (0 °C’un üzerinde) zeminlerde su tanecikleri şeklinde yoğuşmasıyla oluşur. Özellikle bahar aylarında görülür.
• 4- Kırağı: Kırağı, havadaki su buharının 0 °C altındaki sıcaklıklarda sıvı hâle geçmeden buz kristallerine dönüşüp yeryüzündeki daha soğuk yüzeylerde birikmesiyle oluşur. Kış aylarında yaygın görülür.
• 5- Kırç: Havadaki aşırı soğumuş su damlacıklarının nesneler üzerinde temasla donmasıyla bu yüzeyleri kaplayan buz katmanına kırç denir.

d. Yağış Çeşitleri

Atmosferde bulunan su buharı, çeşitli sebeplerle sıcaklığının düşmesi sonucu yoğuşarak katı veya sıvı hâle dönüşür. Yoğuşan su buharının sıvı veya katı hâlde yeryüzüne düşmesine yağış denir. Yağış plüviyometre adı verilen aletle ölçülür. Bir bölgedeki yağışlarda yıllık toplamlar esas alınır.

Toplam yağışın mevsimlere dağılışına yağış rejimi denir. Dünya’nın bazı bölgelerinde (Ekvatoral bölge gibi) yılın her ayında yağış görüldüğünden bu alanlarda yağış rejimi düzenlidir. Bazı bölgelerde (Akdeniz iklim bölgesi, Güneydoğu Asya gibi) ise yılın belirli aylarında yağış görüldüğünden böyle yerlerin yağış rejimi düzensizdir.

Yağmur, kar ve dolu başlıca yağış çeşitleridir.

• a. Yağmur: Havadaki su buharının yoğuşmasıyla oluşan su damlacıklarının, sıvı durumda yeryüzüne düşmesiyle oluşan yağışa yağmur denir. Yağmur, en fazla meydana gelen yoğuşma ürünüdür.
• b. Kar: Havadaki su buharının 0 °C’un altında yavaş yavaş yoğuşmasıyla oluşan buz kristalleri şeklindeki yağışa kar denir.
• c. Dolu: İçinde çok güçlü dikey hava hareketlerinin olduğu fırtına bulutlarında (cumulonimbus), donmuş damlacıkların bulut içinde yükselip alçalırken büyümesiyle çapı 5 mm’den büyük yuvarlak veya düzensiz biçimli buz parçaları oluşur. Bu buz parçalarının yere düşmesiyle oluşan yağış türüne dolu denir. Dolu yağışı, yer ve yüksek seviye sıcaklık farkının daha fazla olduğu ilkbahar ve yaz mevsiminde daha sık görülür.

e. Hava Kütlesi ve Hava Hareketleri

Atmosferin sıcaklık ve nem bakımından aynı özelliğe sahip geniş parçalarına hava kütlesi denildiğini daha önce öğrenmiştiniz. Atmosferde oluştuğu yere göre isimlendirilen çeşitli hava kütleleri vardır. Kara üzerinde oluşan hava kütlelerine karasal hava kütlesi, deniz yüzeyinde oluşanlara ise denizel hava kütlesi denir. Hava kütlelerinin başlıcaları tropikal ve kutupsal hava kütleleridir.

Sıcak ve soğuk karakterli iki farklı hava kütlesi arasındaki geçiş bölgesine cephe denir. Cepheler boyunca çeşitli atmosfer olayları meydana gelir. Örneğin cephe boyunca karşılaşan iki hava kütlesinden, sıcak olanı, soğuk olanın üzerinde yükselir. Yükselme, soğumaya, soğuma da bulutların oluşmasına, sislere ve yağışlara neden olur. Hava kütleleri genellikle iki şekilde hareket eder:

1- Dikey Hava Hareketleri

• a. Yükselici Hava Hareketleri: Görüldüğü yerlerde sıcaklık değerleri düşer. Havanın taşıyabileceği nem miktarı azaldığından önce bulutlar meydana gelir, bir süre sonra da konveksiyonel (yükselim) yağış oluşumu gerçekleşir.

• b. Alçalıcı Hava Hareketleri: Görüldüğü yerlerde hava kütlelerinin sıcaklığı artar ve etkili oldukları yerlerde sıcaklık değerlerini yükseltir. Böyle yerlerde hava kütlesinin taşıyabileceği nem kapasitesi artar, gökyüzündeki bulutlar kısa sürede dağılıp ortadan kalkar.

2- Yatay Hava Hareketleri

Yeryüzüne yakın alanlarda, yeryüzüne paralel hava hareketlerine denir. Yatay hava hareketleri sonucunda cephe (frontal) ve yamaç (orografik) yağışlar meydana gelir.

f. Oluşum Şekillerine Göre Yağışlar

1- Yükselim Yağışları (Konveksiyonel Yağışlar)

Güneşli ve rüzgârsız günlerde, ısınan hava dikey doğrultuda yükselerek soğur. Belirli bir yükseklikten sonra nemin yoğuşmasıyla yağış meydana gelir. Yükselim yağışları Dünya’da en çok Ekvatoral bölgede meydana gelir. Ekvatoral bölgelerde yılın her döneminde görülen bu yağışlar, orta kuşaktaki karaların iç kısımlarında ise ilkbahar ve yaz aylarında görülür.

2- Yamaç Yağışları (Orografik Yağışlar)

Nemli hava kütlelerinin dağ yamacı boyunca yükselip soğumasına bağlı olarak gerçekleşen yağışlardır. Özellikle dağların kıyıya paralel uzandığı bölgelerde, dağların denize dönük yamaçlarında görülür. Dünya’da en çok Güneydoğu Asya’da, orta kuşaktaki karaların batı kıyılarında ve Kuzey Amerika’nın Kayalık Dağları’nda görülür.

3- Cephe Yağışları (Frontal Yağışlar)

Sıcaklık ve nem bakımından farklı özellikteki hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında oluşan yağışlardır. Dünya’da en fazla orta kuşakta ve 60° enlemleri civarında görülür.

g. Yağışların Yeryüzüne Dağılışı

Kara ve denizlerin dağılışı, yükselti, yer şekilleri, genel hava dolaşımı gibi faktörlerden dolayı yeryüzünün her tarafı aynı oranda yağış almaz.

Dünya yıllık ortalama yağış dağılışı haritası incelendiğinde Ekvatoral bölge, muson bölgeleri ve orta kuşak karalarının batı kıyılarının Dünya üzerindeki en yağışlı bölgeler olduğu görülür. Orta kuşaktaki kıtaların deniz kıyılarına yakın kesimlerinin orta derecede yağış aldığı; orta kuşak karalarının dağlarla çevrili iç kısımları, dönenceler çevresinin, çevresine göre alçakta kalmış yerlerin ve kutup çevrelerininse en az yağış alan yerler olduğu görülür.

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları