1- Harita Nedir?
Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuş bakışı görünüşünün, belirli bir oranda küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasıyla oluşan çizimlere harita denir. Haritacılık bilimine kartografya denir. İnsanın içinde yaşadığı ve karşılıklı etkileşimde bulunduğu mekâna ait verilerin arazi çalışmaları yoluyla toplanması coğrafya açısından son derece önemlidir.
Fakat çok geniş bir alana sahip olan coğrafi ortamda her zaman arazi çalışması yapmamız mümkün değildir. Bu nedenle toplanan verilerin işaretleştirilerek harita üzerinde sunulması, harita kullanıcısının veriler arasındaki ilişkileri ve farklılıkları kolaylıkla algılamasını sağlar. Böylece coğrafi ortama ait bilgiler daha somut ve daha anlaşılır hâle gelir.
Mekâna ait her türlü doğal ve beşerî verinin dağılışını göstermek için haritalar en önemli araçlardır. Günümüzde pek çok alanda belirli amaçlar için haritalara ihtiyaç duyulmaktadır. Köprü, baraj, yol gibi mühendislik çalışmaları, madenlerin yerlerinin ve deprem bölgelerinin belirlenmesi, yerleşim alanlarının planlanması, nüfusun dağılışı, ulaştırma ve haberleşme gibi birçok alana ait istatistiksel verilerin gösterimi için haritalar kullanılmaktadır.
Herhangi bir mekânın haritası çizileceği zaman o mekânın yukarıdan (kuş bakışı) görünüşü kullanılır. Bu nedenle günümüzde, haritalar çizilirken uçak veya uydu gibi araçlardan çekilen fotoğraflardan sıklıkla yararlanılır. Haritası çizilecek alanlar çok geniş olduğu için bu alanların kuş bakışı görünümlerinin kullanılabilir büyüklükte bir düzleme aktarılması gerekir.
Bunun için de belli oranlarda küçültme yapılmalıdır. Bu nedenlerle bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için; kuşbakışı olarak çizilmesi, bir ölçeğinin (küçültme oranı) olması ve bir düzleme aktarılması gerekir. Ayrıca bazı unsurların da haritalar üzerinde gösterilmesi gerekir.
Bunlar;
- Başlık: Haritanın hangi amaçla çizildiğini belirtir.
- Yön oku: Haritalar üzerinde yön göstermek için çizilir. Okun ucu daima kuzeyi gösterir.
- Lejant (harita anahtarı): Haritalarda kullanılan sembollerin ve renklerin ne anlama geldiğinin açıklandığı bölümdür.
- Ölçek: Harita çizilirken yapılan küçültme oranıdır. Bir başka ifadeyle harita üzerindeki uzunluğun gerçek uzunluğa oranı, ölçeği verir.
- Koordinat sistemi: Haritası çizilen alanın Dünya üzerindeki mutlak konumunu gösterir.
2- Projeksiyon Yöntemleri
Küresel bir cisim üzerindeki şekillerin boyutlarını bozmadan düz bir zemine aktarmak mümkün değildir. Bu nedenle Dünya’nın tamamının veya bir bölümünün haritası çizilirken şekillerin boyutlarında bozulmalar meydana gelir.
Haritalardaki şekil ve alan bozulmalarını en aza indirilebilmek için oluşturulan özel çizim yöntemlerine projeksiyon veya iz düşüm yöntemleri denir. Projeksiyon yöntemleriyle haritalar her ne kadar gerçeğe yakın çizilmeye çalışılsa da hiçbir projeksiyon yöntemi, haritalardaki hataları tamamen ortadan kaldıramaz. Bu nedenle harita çizimlerinde amaca en uygun projeksiyon yöntemini belirlemek ve kullanmak gerekir. Kullanılan başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır.
| Silindirik Projeksiyon: | Konik Projeksiyon | Düzlem Projeksiyon |
|---|---|---|
| Harita alanının, açılmış bir silindir üzerine aktarıldığı projeksiyon yöntemidir. Bu projeksiyonlarla elde edilen haritalarda alan bozulur ancak şekil korunur. Bu yöntemde, paralel ve meridyenler arası mesafe eşit kabul edilir. Ekvator çevresinde meridyenler arasındaki mesafe fazla olduğundan bu yöntemle çizilen haritalarda Ekvator çevresi doğruya yakın çizilirken kutuplara doğru önemli bozulmalar meydana gelir. | Paralel ve meridyenlerin, açılmış bir koni üzerine aktarıldığı projeksiyon yöntemidir. Paralel ve meridyen aralıkları gerçeğe uygundur. Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda şekil bozulur ancak alan korunur. Özellikle orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin haritalarını gerçeğe daha yakın göstermek için kullanılır. | Dünya küresine teğet yerleştirilmiş bir düzlem üzerine çizilen haritalardır. Dar alanların ve büyük ölçekli haritaların çiziminde kullanılır. Ayrıca kutup çevresi haritalarının çiziminde tercih edilir. Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda, biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Haritanın orta kısmı gerçeğe yakınken kenarlara doğru bozulmalar artar. Bu haritalar daha çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır. |
Gerçek Alan-İz Düşüm Alan
Gerçek alan yeryüzündeki engebeler dikkate alınarak hesaplanan alandır. İz düşüm alan ise, engebeler dikkate alınmadan her yer düz kabul edilerek hesaplanan alandır. Örneğin ülkemizin gerçek alanı 814.578 km2 , iz düşüm alanı ise 780.574 km2 ’dir. Aradaki farkın fazla olması, ülkemizin engebeli bir yapıya sahip olduğunu gösterir.
3- Harita Çeşitleri
a. Ölçeklerine Göre Haritalar
1- Büyük Ölçekli Haritalar
- I. Planlar: Ölçeği 1 / 20.000’e kadar olan haritalardır. Şehir imar planları ile kadastro haritaları bu türdendir.
- II. Topoğrafya Haritaları: Büyük ölçekli haritaların önemli bir bölümünü oluşturan topoğrafya haritalarının ölçeği 1 / 20.000 ile 1 / 200.000 arasındadır. Jeolojik, morfolojik, topoğrafik haritalar ile ulaşım haritaları bu türdendir.
2- Orta Ölçekli Haritalar
Ölçekleri 1 / 200.000 ile 1 / 500.000 arasındaki haritalardır. Bu tür haritalarda çeşitli fiziki veya beşerî unsurlar gösterilir.
3- Küçük Ölçekli Haritalar
Ölçek değeri 1 / 500.000’den daha küçük haritalardır. Duvar haritaları ile atlaslarda yer alan haritalar bu türdendir. Bu haritalar ülkelerin, kıtaların veya Dünya’nın tamamını veya bir bölümünü gösterir.
| Büyük Ölçekli Haritalar | Küçük Ölçekli Haritalar |
|---|---|
| Ölçek değeri 1 / 200.000’den büyüktür. | Ölçek değeri 1 / 500.000’den küçüktür. |
| Ölçek paydası küçüktür. | Ölçek paydası büyüktür. |
| Küçültme oranı azdır. | Küçültme oranı fazladır. |
| Ayrıntı fazladır. | Ayrıntı azdır. |
| Hata oranı azdır. | Hata oranı fazladır. |
| Dar alanları gösterir. | Geniş alanları gösterir. |
| Düzlem üzerinde daha geniş yer kaplar. | Düzlem üzerinde daha az yer kaplar. |
| İzohipsler arası yükselti farkı azdır (10 m, 20 m gibi). | İzohipsler arası yükselti farkı fazladır (100 m, 200 m gibi). |
| Yerin küresel şekli ve yeryüzü şekilleri ile birlikte harita çizimlerinde hatalar oluşur. Bunlara ek olarak haritalarda kullanılan ölçek de hatalara sebep olur. Küçük ölçekli haritalarda fazla küçültme yapıldığından ayrıntılar gösterilemez. Dolayısıyla hata oranı artar. | Ölçek değişse bile enlem ve boylam dereceleri yani coğrafi koordinatlar, gerçek uzunluk ve alanlar, yükselti ve derinlik değerleri değişmez. |
b. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar
1- Genel Haritalar
Lokasyon odaklı hazırlanmış haritalardır. Referans haritalar olarak ta adlandırılırlar. Haritası çizilen bölgedeki doğal ve beşeri unsurlarla ilgili genel bilgiler veren haritalardır.
Ülkelerin başka ülkelerle sınırlarının gösterildiği siyasi haritalar, ülkelerin kendi içindeki illeri, bölgeleri ve eyaletleri gösteren idari haritalar ve yeryüzü şekillerinin fiziki görünümlerini (yeryüzü şekillerinin dağılışı, yükselti) gösteren fiziki haritalar genel haritalara örnek olarak verilebilir. Ayrıca topoğrafya ve atlas haritaları da genel haritalardandır.
2- Tematik Haritalar
Özel bir kullanım amacına uygun olarak hazırlanmış haritalardır. Genel haritaların üzerine gerekli bilgilerin işaretlenmesiyle tematik haritalar oluşturulur. Genel haritalarda lokasyon ön plana çıkarken tematik haritalar belirli bir konuya odaklı olarak çizilir.
Tematik haritaları genel haritalardan ayrılan en önemli fark, tematik haritaların belli bir konuya odaklı olarak çizilmeleridir. Jeoloji, jeomorfoloji, meteoroloji, orman, toprak, iklim, trafik, turizm, maden haritaları bu türdendir.
| Bütün haritalardan yararlanılarak |
|---|
| Konum belirlenebilir, |
| Yön tayini yapılabilir, |
| Uzaklık ve alan hesaplanabilir. |
| Yükselti bulma, eğim hesaplama, profil çıkarma gibi işlemler ise yalnızca fiziki haritalarla yapılabilir. |
4- Ölçek Türleri
a. Kesir Ölçek
Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ve haritalarda en çok kullanılan ölçek türüdür: (1 / 10.000, 1 / 100.000, 1 / 1.000.000 gibi) Kesir ölçeklerde pay değeri her zaman “1” olarak ifade edilir. Paydada yer alan rakam ise gerçek uzunluğun kaç kez küçültüldüğünü ifade eder.
Kesir ölçeğin pay ve paydasının birimleri aynıdır ve genellikle her ikisi de cm olarak ifade edilir. Paydadaki rakam büyüdükçe payın birim değeri azalır. Bu nedenle payda değeri büyüdükçe ölçek değeri küçük olur. Örneğin 1 / 100.000 ölçeği 1 / 10.000 ölçeğinden daha küçüktür.
b. Çizgi (Grafik) Ölçek
Harita üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduğu, bir şerit üzerine işaretlenerek oluşturulur. Şeridin her bir bölümü genellikle 1 cm olup haritadaki uzunluğu gösterirken üst taraftaki sayılar gerçek uzunluğu (genellikle km olarak) ifade eder.
- Çizgi ölçek, iki nokta arasındaki kuş uçumu uzaklığı daha kolay bulmamızı sağlar.
- Çizgi ölçek, haritaların çeşitli yöntemlerle (fotokopi, fotoğraf gibi) büyütülmesi veya küçültülmesi sonucu hesaplamalarda meydana gelecek hataları önler.
- Çizgi ölçeklerde sıfırın solunda yer alan kısım, daha küçük uzunlukları ölçmek için kullanılır.
5- Ölçeklerin Birbirine Dönüştürülmesi
a. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Dönüştürülmesi
Kesir ölçeğin paydasındaki birim, çizgi ölçekte kullanılan birime (metre veya kilometre) dönüştürülür. Bunun için birimin yanındaki sıfırlar atılarak istenen diğer birime çevrilir. Örneğin cm’yi km’ye çevirmek için sola doğru beş sıfır veya basamak atılır.
Örnek: 1 / 100.000 kesir ölçeğini çizgi ölçeğe (km) dönüştürünüz.
Çözüm: Kesir ölçeğin paydasında yer alan rakamı km’ye çevirmemiz gerekmektedir. 100.000 cm = 1 km’dir. Yani çizgi ölçekte harita üzerindeki 1 cm’lik uzunluk, gerçekte 1 km’ye karşılık gelir. Daha sonra çizgi ölçekte sıfırın sağındaki ve solundaki sayının 1 ile başlaması ve katları olacak biçimde sağa doğru arttırılması ile çizgi ölçek elde edilebilir.
b. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Dönüştürülmesi
Çizgi ölçeğin uzunluğu, harita uzunluğunu, sıfırın en solundaki ve en sağındaki birimlerin toplamı da gerçek uzunluğu bulmamıza yardımcı olur.
Örnek: Yandaki çizgi ölçeği kesir ölçeğe dönüştürünüz.
Çözüm: Çizgi ölçeğin boyu 5 cm’dir. 5 cm 50 km’yi göstermektedir.
Buna göre;
Ölçek = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk
Ölçek = 5 cm / (10+40) km => 5 cm / 50 km => 5 / 5.000.000
Sadeleştirme yapıldığında
1 cm = 10 km => 1cm = 1.000.000 cm’ye eşit olur. Böylece yukarıdaki çizgi ölçeğin kesir ölçek cinsinden değeri 1 / 1.000.000 bulunur.
6- Haritalarda Uzunluk, Alan ve Eğim Hesaplamaları
a. Uzunluk Hesaplamaları
1- Gerçek Uzunluğun Hesaplanması
Arazi üzerindeki gerçek uzunluk, ölçek oranında küçültülerek haritaya aktarılır. Harita üzerinde iki nokta arasındaki uzunluğun gerçekte ne kadar olduğunu bulabilmek için haritanın ölçeğinden yararlanılır. Ölçek, haritalardaki 1 cm’nin gerçek uzunluğunu gösterdiğinden orantı yoluyla iki yer arasındaki gerçek uzunluk hesaplanabilir.
Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası
Örnek: 1 / 400.000 ölçekli bir haritada A ve B kentleri arasındaki uzaklık 8 cm olarak ölçülmüştür.
Buna göre A ve B kentleri arasındaki gerçek uzunluk kaç km’dir?
Çözüm: Soruda gerçek uzunluk istendiği için
“Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası” formülü kullanılmalıdır.
Soruda verilen değerler aşağıdaki gibi yerlerine yazılır.
GU = 8 cm x 400.000 cm
GU = 3.200.000 cm’dir. Gerçek uzunlukta istenen birim km olduğu için verilen değer km’ye çevrilir. Yani cm’yi, km’ye çevirmek için 5 tane sıfır silinir. Sonuç olarak gerçek uzunluk 3 200 000 cm = 32 km’dir.
2- Harita Uzunluğunun Hesaplanması
Arazi üzerinde iki yer arasındaki gerçek uzunluk ile ölçek verilerek bu iki yer arasının haritadaki uzunluğu sorulduğunda aşağıdaki formül uygulanır.
Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk / Ölçeğin Paydası
Örnek: Aralarındaki mesafe 120 km olan A ve B şehirleri, 1/ 2.000.000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir?
Çözüm: Soruda harita uzunluğu istendiği için “Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk / Ölçeğin Paydası” formülü kullanılmalıdır. Soruda verilen değerler yerine yazıldığında
HU = 120 km / 2.000.000 (Gerçek uzunluk cm’ye çevrilir.)
HU = 12.000.000 / 2.000.000 Sonuç olarak HU = 6 cm olur.
3- Uzunluk Formülüyle Ölçeğin Hesaplanması
Ölçek, harita uzunluğunun gerçek uzunluğa oranıdır.
Ölçek = Harita Uzunluğu (cm) / Gerçek Uzunluk (cm)
Örnek: Gerçek uzunluğu 24 km olan bir yolun harita uzunluğu 6 cm ise gösterildiği haritanın ölçeğini bulunuz.
Çözüm: Gerçek uzunluk ve haritadaki uzunluk verilerek ölçek sorulduğu için “Ölçek = Harita Uzunluğu (cm) / Gerçek Uzunluk (cm)” formülü kullanılmalıdır. Öncelikle gerçek uzunluk cm’ye çevrilmelidir. 24 km = 2.400.000 cm Soruda verilen değerler yerine yazıldığında
Ölçek = 6 cm / 2.400.000 cm (sadeleştirme yapıldığında)
Ölçek = 1 / 400.000 cm olur.
Kesir ölçeğin payı her zaman “1” olduğu için
Ölçek = 1 / 400.000 olur.
b. Gerçek Alan Hesaplamaları
Haritalarda alanların gerçek yüzölçümleri değil, iz düşüm yüzölçümleri hesaplanabilir. İz düşüm alan hesaplanırken haritanın ölçeğinin karesi alınır. Çünkü bu alanlar haritaya aktarılırken ölçeğin karesi kadar küçültülmüş olur. Ölçek, haritadaki 1 cm’nin gerçek uzunluğunu gösterir. Ölçeğin karesi alındığında haritadaki 1 cm2 nin temsil ettiği alan bulunur. Bundan yararlanılarak orantı yoluyla gerçek alan hesaplanabilir.
Gerçek Alan = Harita Alanı x (Ölçeğin Paydası)2
Örnek: 1 / 600.000 ölçekli bir haritada 8 cm2 gösterilen bir göl gerçekte kaç km2 dir?
Çözüm: Soruda gerçek alan sorulduğu için “Gerçek Alan = Harita Alanı x (Ölçeğin Paydası)2 ” formülünde verilenler yerine yazılır (Ölçeğin paydasını km’ye çevirerek karesini almak size işlemlerde kolaylık sağlar.).
600.000 cm = 6 km
Gerçek Alan = 8 x (600.000)2 veya Gerçek Alan = 8 x 62
Gerçek Alan = 8 x 36
Gerçek Alan = 288 km2 olarak bulunur.
c. Eğim Hesaplama
İki nokta arasındaki yükselti farkının yatay mesafeye oranına eğim denir. Eğim yüzde (%) veya binde (‰) olarak hesaplanır.
Örnek: Yandaki şekilde A ve B merkezleri arasındaki gerçek uzaklık 2 km’dir. Buna göre A ve B merkezleri arasındaki eğim yüzde (%) kaçtır?
Çözüm: Öncelikle A ve B noktaları arasındaki yükselti farkına bakılmalıdır. Şekildeki bilgilere göre A ve B noktaları arasındaki yükselti farkı 1 000 m’dir. Daha sonra A ve B noktaları arasındaki gerçek (yatay) uzaklık (2 km) metreye (2000 m) çevrilir.
Eğim = (Yükselti Farkı / Yatay Uzaklık) x 100 (Eğim % olarak sorulduğu için) formülünde veriler yerine yazılır.
Eğim = (1000 / 2000) x 100
Eğim = 50 (%50) olarak bulunur.
Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)
