Dünya’daki İklim Tipleri

İklim elemanlarının ayrı ayrı gösterdiği özellikler, çok farklı iklim tiplerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yeryüzünde görülen iklim tiplerinin belirlenmesinde, iklim elemanlarından sıcaklık ve yağış koşulları önemli rol oynar. Dünya’nın hemen her bölgesinin kendine has bir iklimi bulunmaktadır.

Fakat benzer iklim özelliklerine sahip alanlar, büyük iklim kuşaklarını oluşturur. Yüzlerce km2 lik alanları etkileyen büyük iklim gruplarına makroklima denir. Makroklima alanları içinde farklı özellikler sergileyen küçük alanlara ise mikroklima denir.

Sıcak, ılıman ve soğuk olmak üzere üç gruba ayrılan iklimlerin sınıflandırılmasında, sıcaklık koşulları, yağış miktarı ve rejimi gibi ölçütler kullanılır.

1- Sıcak iklim Kuşakları

Sıcak kuşaktaki iklimlerin başlıcaları Ekvatoral, savan (yazı yağışlı tropikal), muson ve çöl iklimleridir. Bu iklim tiplerinin ortak özellikleri, mevsimlerin belirgin olmaması ve yıllık sıcaklık farklarının az olmasıdır.

a. Ekvatoral İklim

Ekvator çevresinde, 0°-10° kuzey ve güney enlemleri arasında görülür. Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo Havzalarında, Gine Körfezi kıyılarında, Malezya ve Endonezya’da etkili olur. Güneş ışınlarını yıl boyunca büyük açılarla alan bu kuşakta, sıcaklık ortalaması 25 °C dolayındadır. Yıllık sıcaklık farkı 2-3 °C’u geçmez.

Yağış rejimi düzenli olan Ekvatoral iklim bölgelerinde yıllık yağış miktarı 2.000-2.500 mm arasındadır. Bu bölgelerde yağışlar yükselim yağışları şeklinde gerçekleşir. Ekvatoral iklim bölgesi, bitki örtüsü bakımından yeryüzünün en zengin alanıdır. Doğal bitki örtüsü yıl boyu yeşil kalan gür ormanlardan oluşur. Bu ormanlara yağmur ormanları adı verilir.

b. Savan İklimi (Yazı Yağışlı Tropikal İklim)

Amerika ile Afrika’nın orta ve güney kesimlerinde yaygın görülen savan iklimi, Ekvatoral iklim ile çöl iklim bölgeleri arasında geçiş özelliği gösterir. Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde etkili olmaktadır.

Savan ikliminde yıllık ortalama sıcaklık 20-23 °C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı ise 6-8 °C’tur. Güneş ışınlarının büyük açılarla geldiği yaz ayları yağışlı, kış ayları kuraktır. Yıllık yağış miktarı 1.000-1.500 mm arasındadır. Daha fazla yıllık sıcaklık farkı, daha az yağış miktarı ile kurak ve yağışlı mevsimlerinin birbirinden kesin hatlarıyla ayrılması gibi özelliklerden dolayı Ekvatoral iklimden farklıdır. Doğal bitki örtüsü savan adı verilen yüksek boylu ot topluluklarıdır. Savanlar içerisinde yer yer ağaç toplulukları görülür.

c. Muson İklimi

Muson iklimi, Güney ve Doğu Asya’da muson rüzgârlarının etkili olduğu alanlarda görülür. Güney Hindistan, Güney Çin, Tayland, Vietnam, Japonya ve Mançurya gibi bölgelerde etkili olur. Muson ikliminde yıllık ortalama sıcaklık 15-20 °C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı ise 10 °C civarındadır.

Yaz ayları yağışlı, kış ayları kuraktır. Yıl içinde, yağışların büyük bir bölümü yaz aylarında düşer. Yıllık yağış miktarı 2.000 mm dolayındadır. Muson bölgelerinde daha çok yamaç yağışları etkilidir. Doğal bitki örtüsü, kışın yaprağını döken muson ormanlarıdır. Yağışların azaldığı alanlarda savanlara da rastlanır.

ç. Çöl İklimi

Çöl iklimi, dönenceler çevresinde, Asya ve Kuzey Amerika’da karaların iç kısımlarında ve Güney Amerika’nın güneyinde görülür. Dinamik alçalıcı hava hareketlerinin etkisinde kalınması ve nem açığının görülmesi, deniz etkisinden uzakta yer alınması, yüzey suları ve nem yetersizliği gibi faktörlerin bir araya gelmesiyle çöl iklimi oluşmuştur. Çöl ikliminde yıllık ortalama sıcaklık 30-35 °C civarındadır.

Nem azlığından dolayı, günlük sıcaklık farkı oldukça yüksektir (30-50 °C). Böylesine büyük sıcaklık farkı, fiziksel parçalanmaya sebep olur. Belirli bir yağış rejimi olmayan çöl ikliminde yıllık yağış miktarı genellikle 150 mm’nin altındadır. Yağışlar daha çok konveksiyonel hareketlerle oluşan kısa süreli sağanak yağmurlar şeklindedir. Doğal bitki örtüsü, bazı kurakçıl otlar ve kaktüs gibi bitkilerdir. Vahalar ve dağ eteklerinde hurma ağaçlarına da rastlanır.

2- Ilıman Kuşak İklimleri

Dört mevsimin belirgin yaşandığı ılıman kuşak iklimlerinde yıllık sıcaklık farkları fazladır. Bu kuşaktaki başlıca iklimler; Akdeniz iklimi, okyanusal iklim, ılıman karasal (step) iklimi ve sert karasal iklimdir.

a. Akdeniz İklimi

Her iki yarım kürenin 30°-40° enlemleri arasında kıyı bölgelerinde etkili olan Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz çevresinde görülür. Bunun yanında, Kuzey Amerika’nın Kaliforniya kıyılarında, Güney Amerika’da Şili’nin orta kesimlerinde, Portekiz’in güneyinde, Afrika’nın güneyinde Kap bölgesinde, Avustralya’nın güneydoğu ve güneybatısında da bu iklimin etkileri görülür.

Akdeniz ikliminde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. En fazla yağış kışın, en az yağış ise yazın görülür. Yıllık yağış miktarı 600-1.000 mm arasında değişir. Yağışlar çoğunlukla yağmur şeklindedir ve cephesel kökenlidir. Yıllık ortalama sıcaklık 15-20 °C, yıllık sıcaklık farkı 18-19 °C civarındadır. Doğal bitki örtüsü, maki adı verilen bodur ağaç ve çalılıklardan oluşur.

Makiler kısa boylu, yıl boyu yeşil kalabilen, sert yapraklı ve kuraklığa dayanıklı bitkilerdir. Akdeniz İkliminin etkili olduğu bölgelerde, yağışın yeterli düzeyde olduğu orta yükseklikte yamaçlarda iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlara da rastlanır.

b. Okyanusal İklim

Genel olarak 30°-60° enlemleri arasında, karaların batı kıyılarında görülür. Okyanusal iklimin oluşmasında, Batı rüzgârları, sıcak okyanus akıntıları ve cephe yağışlarının etkisi belirleyicidir. Avrupa’nın batısında, Kuzey Amerika’nın kuzeybatısında, Şili’nin güneyinde, Avustralya’nın kuzeydoğusunda ve Yeni Zelanda’da etkili olur. Yazların serin, kışların ise ılık geçtiği okyanusal iklimde yıllık ortalama sıcaklık 10-15 °C, yıllık sıcaklık farkı ise 15-20 °C civarındadır.

Yıllık yağış miktarı, 1.000-1.500 mm civarındadır. Yağış rejimi düzenlidir. Yıl boyu yağış almakla birlikte, en fazla yağış sonbaharda görülür. Doğal bitki örtüsü, geniş ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan karışık ormanlardır. Ormanların tahrip edildiği alanlarda ise çayırlar bulunur.

c. Ilıman Karasal İklim (Step İklimi)

Orta kuşak karalarının iç kısımlarında, etrafı dağlarla çevrili alçak yerlerde görülen ılıman karasal iklim; Türkiye, ABD, Meksika, Arjantin, Avustralya gibi ülkelerle, Asya’nın orta kesimleri ile Afrika’nın güney kesimlerinde etkili olur. Ayrıca Afrika’da savan iklimi ile çöl iklimi arasındaki geçiş bölgelerinde ve Güney Amerika’nın güney kesimlerinde de görülmektedir.

Ilıman karasal iklimde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuktur. Yıllık sıcaklık ortalaması 8-12 °C, yıllık sıcaklık farkı ise 15-30 °C civarındadır. Yağış miktarı 300-500 mm arasında değişir. Yağışlar en fazla ilkbahar ve kış aylarında düşer. Doğal bitki örtüsü yağışlı dönemde yeşeren, kurak dönemde ise sararan step veya bozkır adı verilen ot topluluklarıdır.

ç. Sert Karasal İklim

30°-65° enlemleri arasında, karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında ve kıtaların doğu kıyılarında görülen sert karasal iklim; Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa’da etkili olur. Yazlar kısa ve serin, kışlar ise oldukça uzun, soğuk ve serttir. Yıllık sıcaklık ortalaması 0-10 °C, yıllık sıcaklık farkı ise 20-40 °C civarındadır.

Yağış miktarı 500-600 mm arasında değişir. Yağışlar en fazla yaz, en az ise kış mevsimlerinde düşer. Kış yağışları daha çok kar şeklindedir. Doğal bitki örtüsü tayga (boreal) adı verilen iğne yapraklı ormanlardır.

3- Soğuk Kuşak İklimleri

65° paralelleriyle kutuplar arasında görülür. Sıcaklık değerlerinin yıl boyunca düşük olduğu bu kuşakta görülen başlıca iklimler tundra iklimi ve kutup iklimidir.

a. Tundra İklimi

Güney Yarım Küre’de 65°-80° enlemleri arasında kara kütlesi bulunmadığı için Tundra iklimi, genellikle 65°-80° kuzey enlemleri arasında görülür. Tundra iklimi, Kanada ve Sibirya’nın kuzey kesimleri, Avrupa’nın kuzey kıyıları, Grönland’ın kıyı kesimleri ile orta kuşaktaki yüksek dağlarda etkili olur.

Yıllık sıcaklık ortalaması 0 °C’un altındadır ve en sıcak ay ortalaması 10 °C’u geçmez. Kış mevsiminde sıcaklık değerleri -30, -40 °C’lara düşer. Yıllık sıcaklık farkı kimi yerlerde 60 °C’u geçer. Yağış miktarı 200-250 mm kadardır. En fazla yağış yaz aylarında görülür. Doğal bitki örtüsü tundra adı verilen ot topluluklarıdır.

b. Kutup İklimi

Buzullarla kaplı kutup bölgelerinde görülen kutup iklimi, Kuzey Kutbu çevresinde, Grönland’ın iç kesimlerinde ve Antarktika kıtasında etkili olur. Sıcaklık ortalaması bütün yıl boyunca 0 °C’un altındadır.

Sıcaklık değerleri – 40 °C hatta daha düşük seviyelere iner. Yıllık sıcaklık farkı 30 °C civarındadır. Bu bölgeler sürekli termik yüksek basıncın etkisinde olduğundan yağış tutarı oldukça düşük ve kar şeklindedir. Dünya’nın en az yağış alan yerleri arasındadır. Ortalama yağış 150-200 mm civarındadır. Doğal bitki örtüsü yoktur.

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları