1- Coğrafyanın Konusu
Coğrafya kavramı ilk kez, MÖ 3. yüzyılda Eratosthenes (Eratostenes) tarafından kullanılmıştır. Sözcük, Eski Yunancada yer anlamına gelen “geo” ile tasvir etme veya betimleme anlamına gelen “graphia” sözcüklerinin birleşmesinden oluşmuştur.
Coğrafya, yeryüzüne bağlı olarak gerçekleşen olayları diğer pozitif bilimlerde olduğu gibi neden-sonuç ilişkilerine bağlı olarak açıklar. Coğrafyanın konusu olan her olay kendinden önce meydana gelen coğrafi olayın sonucu olmakla birlikte kendinden sonra ortaya çıkacak coğrafi olayın da nedenidir. Yani coğrafi olaylar incelenirken aralarındaki bağlantı göz önünde bulundurulmalıdır. Güneş ışınlarının geliş açısı ile sıcaklık, doğal bitki örtüsü zenginliği ile iklim özellikleri arasındaki bağlantılar gibi.
2- Coğrafyanın Beş Temel Unsuru
Mekâna bağlı tüm olayları kendi metot ve teknikleriyle araştıran modern coğrafyanın beş temel unsuru vardır. Bu beş unsurla coğrafya, diğer bilim dallarından ayrılır.
- Konum: Her olayın yeryüzünde tanımlanabilir bir konumu vardır. Coğrafya, olay ve varlıkların neden orada yer aldığını, mekânla ilişkisini ve insan üzerindeki etkisini konuma bağlı olarak ele alır.
- Yer (Mekân): Yeryüzünde, fiziki, beşerî ve ekonomik özellikleri birbirinden farklı birçok yer vardır. Mekânın fiziki ve beşerî özelliklerinin belirlenmesi, bu unsurlar arasındaki etkileşimin anlaşılmasını sağlar. Böylelikle insanların mekândan nasıl etkilendiği, mekâna bağımlılık derecesi ve mekândan bağımsızlaşma oranı ortaya konmuş olur. Mekânın coğrafi özelliklerinin tanımlanması, ona zarar vermeden ondan en iyi şekilde yararlanmayı olanaklı kılar
- Hareket: Yeryüzünde canlı ve cansız bütün unsurlar hareket hâlindedir. İnsanlar, bitkiler, hayvanlar, dağ ve kıta oluşum hareketleri, akarsular, deprem ve volkanlar hızları birbirinden farklı da olsa bir hareketlilik içindedir. Coğrafya, doğal (fiziki) ve beşerî tüm hareketleri incelemeye çalışır.
- Bölge: Coğrafya yeryüzünü, yapısal özelliklerine göre farklı bölgelere ayırır. Bölgelerin benzer ve farklı yönleri üzerinde durur. Zamanla değişen bölge yapısının insanlar üzerindeki etkisini inceler.
- Beşerî ve Fiziki Ortam İlişkisi: Fiziki ortam, insanın tüm faaliyetleriyle bağlı olduğu doğal çevreyi ifade eder. Coğrafya; insanı, onun faaliyetlerini ve doğal çevre ile ilişkilerini inceleyerek doğal ortama uyumunu araştırır. İnsan faaliyetleriyle doğal ve beşerî çevrede oluşan olumlu ve olumsuz sonuçları inceler. Sadece insanın doğaya etkilerini değil, doğal çevrenin de insan ve onun faaliyetleri üzerindeki etkilerini ele alır.
3- Coğrafyanın Bölümleri
Coğrafyada iki esas öge vardır. Bunlar doğal çevre ve insandır. Bu ögeler, coğrafyanın bölümlenmesinin temelini oluşturmaktadır. Doğal çevre fiziki coğrafya tarafından, insan ve onun yaptığı etkinlikler ise beşerî coğrafya tarafından incelenmektedir.
Coğrafya bilimi, incelediği konulara göre iki bölüme ayrılır:
a. Fiziki Coğrafya
Doğal çevrenin elemanları ile doğal çevrede meydana gelen ve insanları etkileyen doğal olaylar fiziki coğrafyanın konularıdır.
Fiziki Coğrafyanın Bölümleri
- Kartoğrafya (Harita Bilimi): Mekânsal verileri kullanarak coğrafya için çok önemli olan harita vb. materyalleri oluşturma ve bu materyallerden yararlanma esaslarını inceler.
- Klimatoloji (İklim Bilimi): Atmosferde meydana gelen hava olaylarını, iklim elemanlarını (sıcaklık, basınç, nemlilik, yağış ve rüzgârlar vb.), yeryüzünde görülen iklim tiplerini ve bu iklimlerin etki alanlarını inceler.
- Biyocoğrafya (Canlılar Coğrafyası): Canlılar küresini oluşturan insan, bitki ve hayvanların genel özelliklerini, karşılıklı etkileşimlerini, yeryüzüne dağılışlarını ve bu dağılışta rol oynayan faktörleri inceler.
- Hidrografya (Sular Coğrafyası): Su küreyi meydana getiren yer altı suyu, akarsu, göl, deniz ve okyanus gibi çeşitli su ortamlarını ve bunların dağılımını inceler. Ayrıca su kürede meydan gelen doğa olayları (su döngüsü, akıntılar, dalgalar vb.) da hidrografyanın inceleme alanına girer.
- Jeomorfoloji (Yer Şekilleri Bilimi): Taş küreyi meydana getiren yer kabuğu, kayaçlar, topraklar vb. unsurlarla, yeryüzü şekillerinin (dağ, ova, plato vb.) oluşmasında etkili olan iç ve dış kuvvetleri inceler.
b. Beşerî Coğrafya
İnsanların yeryüzüne dağılışını ve bu dağılışta rol oynayan faktörleri, yaşama biçimlerini ve yaptıkları ekonomik faaliyetleri inceler. Bu faaliyetler incelenirken tarih, demografi, istatistik, ekonomi, sosyoloji gibi bilim dallarından elde edilen bilgi ve veriler kullanılır.
Beşerî coğrafya incelediği konulara göre şu alt dallara ayrılır:
- Nüfus Coğrafyası: Coğrafyanın bu dalı, nüfus miktarı; nüfusun artışı, dağılışı, yapısı ve göç hareketleri gibi çeşitli özelliklerini inceler.
- Yerleşme Coğrafyası: Yerleşmelerin doku ve tiplerini, dağılışını; yerleşmeler üzerinde etkili olan doğal ve beşerî faktörleri, yerleşmelerin ortaya çıkışını ve gelişim süreçlerini inceler. Ayrıca konut tipleri ile konutların yapımında kullanılan yapı malzemeleri de yerleşme coğrafyasının inceleme alanında yer alır.
- Tarım Coğrafyası: Tarım ürünlerinin yetişme koşulları, tarımda verimliliği etkileyen faktörler, tarımsal üretim miktarı, hayvancılık ve ormancılık faaliyetleri tarım coğrafyasının inceleme alanında yer alır.
- Sanayi Coğrafyası: Sanayi faaliyetlerinin gelişim süreci, sanayi tesislerinin kuruluşunda etkili olan faktörler, sanayi kolları, sanayi faaliyetlerinin dağılışı ve çevre üzerindeki etkileri gibi konular sanayi coğrafyasının inceleme alanında yer alır.
- Ulaşım Coğrafyası: Ulaşımı etkileyen doğal ve beşerî faktörler, ulaşım ağlarının dağılışı, ulaşım araçları vb. konular ulaşım coğrafyasının konularıdır.
- Turizm Coğrafyası: Turizm etkinliklerinin türünü, bu etkinliklere katılan insan sayısını, bu etkinliklerin ekonomi üzerindeki etkisini inceleyen coğrafya dalıdır.
- Siyasi Coğrafya: Siyasi otorite ve organizasyonlar tarafından alınan kararlar üzerinde coğrafi faktörlerin etkisini, siyasi kararların uygulanmasının coğrafi çevreye etkisi ve bunun sonucunda oluşan coğrafi olayları inceleyen coğrafya dalıdır.
- Enerji Coğrafyası: Enerji kaynaklarının türlerini, enerji kaynaklarının dağılışını, enerji taşımacılığını, enerji sorunlarını ve bunların çevreye etkisini inceler.
Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)
