Daha önce hiç görmediğimiz bir kentte, bir yere ulaşmak için bazı bilgilere ihtiyaç duyarız. Gideceğimiz yerin hangi mahallede, hangi cadde veya sokakta bulunduğunu; hangi binanın kaçıncı katında olduğunu, daire numarasını bilmemiz gerekir. Dünya üzerindeki herhangi bir yeri bulabilmek için de hayalî çizgilere (koordinat sistemi) ihtiyaç vardır.
Dünya üzerinde herhangi bir yerin konumunu doğru olarak belirleyebilmek için “paralel” ve “meridyen” adı verilen hayalî çizgiler oluşturulmuştur. Bir yerin konumunu paralel ve meridyenler yardımıyla doğru belirleyebilmek için kullanılan yer bulma sistemine coğrafi koordinat sistemi denir.
Coğrafi Koordinat Sisteminin Yere Ait Özellikleri
1- Coğrafi Konum
Herhangi bir noktanın veya bölgenin Dünya üzerinde bulunduğu yere coğrafi konum denir. Coğrafi konum, mutlak (matematik) ve göreceli (özel) konum olmak üzere ikiye ayrılır.
a. Mutlak Konum
Dünya üzerindeki bir noktanın, başlangıç paraleli (Ekvator) ve başlangıç meridyenine (Greenwich) göre yerine mutlak konum denir. Mutlak konumun temel elemanları paralel ve meridyenlerdir.
1- Paraleller
Kutup noktalarına eşit uzaklıktan geçtiği kabul edilen ve Dünya’yı iki eşit parçaya böldüğü varsayılan çembere Ekvator denir. Dünya üzerinde, Ekvator’a paralel olarak 1° lik açı farkı oluşturacak şekilde çizildiği varsayılan hayalî çemberlere ise paralel denir. Başlangıç paraleli olarak kabul edilen Ekvator’un derecesi sıfırdır. Birer derece aralıklarla Ekvator’un kuzeyinde 90, güneyinde 90 olmak üzere toplam 180 adet paralel dairesi vardır.
Birbirini takip eden iki paralel arasında 1° lik açı farkı vardır. Ekvator dışında her paralelin diğer yarım kürede yer alan bir eşi vardır. En uzun paralel dairesi Ekvator’dur. Paralellerin uzunlukları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe küçülürken dereceleri büyür. Kutup noktalarında paralellerin çevre uzunluğu sıfırdır. Bir meridyen yayı üzerinde birbirini takip eden iki paralel arası uzaklık yaklaşık 111 km’dir.
Ekvator’un kuzeyinde bulunan paralellere kuzey paralelleri, güneyinde bulunanlara ise güney paralelleri denir. Dünya’nın Ekvator’un kuzeyinde kalan bölümüne Kuzey Yarım Küre, güneyinde kalan bölümüne ise Güney Yarım Küre denir.
Hap Bilgi
İki paralel arasının 111 km olmasından yararlanılarak aynı meridyen üzerinde yer alan paraleller arasındaki kuş uçuşu uzaklık hesaplanabilir. Bunun için yandaki şekilde de görüldüğü gibi iki nokta arasındaki paralel farkı bulunur ve 111 ile çarpılır. Paralel farkı bulunurken verilen noktalar aynı yarım kürede yer alıyorsa paralel derecesi büyük olandan küçük olan çıkarılır. Verilen noktalar farklı yarım kürelerde yer alıyorsa paralel farkı, paralel dereceleri toplanarak bulunur.
- Örnek 1: Aşağıdaki şekilde 30° kuzey paraleli üzerinde bulunan A merkezi ile 30° güney paraleli üzerinde yer alan B merkezi arasındaki mesafe kaç km’dir?
- Çözüm: Paraleller farklı yarım kürelerde yer aldığından değerler toplanır, ardından 111 ile çarpılır. 30 + 30 = 60 60 x 111 = 6660 km’dir.
- Örnek 2: Aşağıdaki şekilde 60° kuzey paraleli üzerinde bulunan X merkezi ile 30° kuzey paraleli üzerinde yer alan Y merkezi arasındaki mesafe kaç km’dir?
- Çözüm: Paraleller aynı yarım kürede yer aldığından değerler birbirinden çıkarılır, ardından 111 ile çarpılır. 60 – 30 = 30 30 x 111 = 3330 km bulunur.
2- Enlem
Dünya üzerindeki herhangi bir nokta ile Ekvator arasındaki yayın, açı cinsinden değerine enlem denir. Bu açı, derece (°), dakika (‘), saniye (“) olarak ifade edilir. (Örneğin İstanbul’da yer alan Topkapı Sarayı, 41° 00′ 47” kuzey enleminde bulunmaktadır.)
Dünya üzerindeki bir yerin konumunu belirlemede sadece birer derece aralıklarla çizilen paraleller kullanılsaydı iki paralel arasında kalan yerlerin konumu tam olarak belirlenemezdi. Bu nedenle paralel derecelerinin araları dakika ve saniye gibi daha küçük açılara bölünerek yeryüzündeki tüm noktaların yerlerinin belirlenmesi sağlanmıştır.
Yeryüzünde birçok enlem olmakla birlikte bazı enlemlerin özel isimleri vardır. Bunlar Ekvator, Yengeç Dönencesi, Oğlak Dönencesi, Kuzey ve Güney Kutup Daireleri ile Kutup Noktaları’dır.
Ekvator ile dönenceler arasındaki enlemlere alçak enlemler, dönenceler ile kutup daireleri arasındakilere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktaları arasındakilere ise yüksek enlemler denilmektedir. Güneş ışınlarının geliş açısı, sıcaklık dağılışları, iklim ve toprak tipleri, bitki türleri, tarım ürünleri ve denizlerin tuzluluk oranları enlemden etkilenir. Ayrıca enlem; tarım, orman, kalıcı kar (toktağan kar) ve yerleşmenin sınırını da belirler.
3- Meridyenler
Kutup noktalarını birleştirdiği varsayılan, paralelleri dik kesen yaylara veya yarım çemberlere meridyen denir.
Başlangıç meridyeni Greenwich’ten (Gırinviç) (0° meridyeni, İngiltere’nin Londra kenti yakınlarında bir merkez) geçen meridyendir. Greenwich’in doğusunda 180, batısında 180 olmak üzere toplam 360 meridyen yayı vardır. Bu nedenle 180° doğu ve batı meridyenleri aynı meridyendir.
Meridyenlerin numaraları, başlangıç meridyeninden itibaren doğuya ve batıya doğru gittikçe artar. Birbirini takip eden iki meridyen arasında 1°’lik açı farkı vardır. Başlangıç meridyeninin doğusunda kalan meridyenlere doğu meridyenleri, batısında kalanlara ise batı meridyenleri denir. Dünya’nın başlangıç meridyeninin doğusunda kalan bölümüne Doğu Yarım Küre, batısında kalan bölümüne ise Batı Yarım Küre denir.
Meridyenler kuzey-güney doğrultusunda uzanır ve kutup noktalarında birleşir. Bu nedenle Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe meridyenler arasındaki uzaklık azalır. (Ekvator çizgisi üzerinde iki meridyen arasındaki uzaklık 111 km’dir. Kutup noktalarına gelindiğinde bu değer 0 metreye düşer.
Bütün meridyenlerin uzunlukları birbirine eşittir. Ayrıca meridyenler, bir paralel üzerinde birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunur. Her meridyenin karşıtı bir meridyen vardır. Bir meridyen yayını tam çembere tamamlayan karşısındaki meridyen yayına antimeridyen denir. Örneğin başlangıç meridyeninin (0°) antimeridyeni 180°, 100° doğu meridyeninin antimeridyeni ise 80° batı meridyenidir.
Bir meridyen ile onun antimeridyeni arasında 12 saat yerel saat farkı vardır. 180° meridyeni tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir. Aynı meridyen üzerindeki noktalarda yerel saat aynıdır. Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden doğudaki meridyenlerde yerel saat, batıdakilerden ileridedir. Dünya üzerindeki bütün noktalar 24 saatte 360° dönüş yapar. Bu yüzden iki meridyen arasında 4 dakikalık zaman farkı vardır.
4- Boylam
Dünya üzerindeki herhangi bir noktadan geçen meridyen ile başlangıç meridyeni arasındaki yayın, açı cinsinden değerine boylam denir. Bu açı, derece (°), dakika (‘), saniye (”) olarak ifade edilir. (Örneğin İstanbul’da yer alan Topkapı Sarayı 28° 59′ 02” doğu boylamında bulunmaktadır.) Boylamlar konum belirlemede ve yerel saat hesaplamalarında kullanılır.
b. Göreceli Konum
Bir yerin; okyanuslara, denizlere, kıtalara, boğazlara, komşu ülkelere, yer şekillerine, yer altı ve yer üstü zenginliklerine, nüfus özelliklerine, turizm, kültür ve uygarlık merkezlerine, ticaret ve sanayi kuruluşlarına göre konumudur. Başka bir ifadeyle bir yerin enlem ve boylamlarına ilişkin özelliklerinin dışında sayılan tüm özellikleridir. Örneğin İspanya’nın göreceli konum özelliklerinden biri, Atlas Okyanusu ile Akdeniz’e kıyısının bulunmasıdır.
Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)
