Bölge Kavramı ve Bölgelerin Sınıflandırılması

Bulundurduğu çeşitli özelliklerle çevresinden ayrılan, buna karşılık kendi sınırları içinde benzerlik gösteren en büyük coğrafi birime bölge denir. Bölgeler, oluşum şekline ve özelliklerine göre biçimsel (formal) ve işlevsel (fonksiyonel) bölgeler olmak üzere ikiye ayrılır. Gruplandırılmalarında etkili olan özelliklere göre bölgelerin çeşitli alt birimleri vardır. Bölgeler oluşturulurken belirtilen özelliklerden yalnızca biri kullanılabildiği gibi birkaçı da kullanılabilir.

❶ Doğal (Fiziki) Özelliklerine Göre Şekilsel Bölgeler

Bölge sınırlarının oluşturulmasında yaygın doğal unsurlar kullanılır. Doğal unsurlardaki değişim beşerî ve işlevsel unsurlara göre daha uzun zaman alır. Bu nedenle doğal unsurlara göre çizilen bölgeler kolay kolay değişmez.

➧ a. Yer Şekillerine Göre Bölgeler

Yeryüzü şekillerinin temel özellikleri dikkate alınarak oluşturulmuş bölgelerdir. Bu mekânsal bölge sınıflandırmasının analizi ise aşağıdaki harita üzerinde gösterildiği gibidir. Dağlık bölge, ovalık bölge, plato bölgeleri, karstik bölge gibi sınıflandırmalar bu grupta yer alır.

➧ b. İklim Özelliklerine Göre Bölgeler

İklim bölgeleri genel özelliklerine göre sıcak, ılıman ve soğuk iklim bölgeleri şeklinde sınıflandırılır. İklim tiplerine göre; Ekvatoral iklim, Akdeniz iklimi, okyanusal iklim, muson iklimi veya kutup iklimi vb. şeklinde bölgeler oluşturulabilir. Ayrıca nemli iklim bölgeleri, kurak iklim bölgeleri gibi yağış özelliklerine göre de bölgeler oluşturmak mümkündür.

➧ c. Bitki Örtüsüne Göre Bölgeler

Yeryüzünde bitki örtüsüne göre Ekvatoral yağmur ormanları, savan, maki, bozkır, tayga, tundra bölgeleri oluşturulabilir. Bitki türlerine göre ise ağaçlık, çalılık ve otsu bitki bölgeleri oluşturulabilir.

➧ ç. Su Özelliklerine Göre Bölgeler

Su bölgeleri, okyanuslar, denizler, akarsular, göller ve yer altı suları şeklinde sınıflandırılabilir. Ayrıca suyun kimyasal bileşimine göre tatlı, tuzlu, acı ya da sodalı su bölgeleri şeklinde de bölge sınıflandırması yapılabilir.

➧ d. Toprak Tiplerine Göre Bölgeler

Toprakların sınıflandırılması ile oluşturulan doğal bölgelerdir. Topraklar genel özelliklerine göre nemli bölge toprakları, kurak bölge toprakları, yerli kaya toprakları veya taşınmış topraklar şeklinde gruplara ayrılır.

➧ e. Doğal Afet Özelliklerine Göre Bölgeler

Bu bölgeler, meydana gelen doğal afetlerin özelliklerine ve sonuçlarına göre oluşturulan bölgelerdir. Deprem ve heyelan bölgeleri, doğal afet bölgelerine örnek verilebilir.

❷ Beşerî Özelliklerine Göre Şekilsel Bölgeler

Beşerî özelliklere göre sınıflandırılan bölgeler, doğal özelliklere göre oluşturulan bölgelere göre daha hızlı değişir. Örneğin bir bölgede, doğal ve beşerî bir olaya bağlı olarak nüfus miktarında olumlu ya da olumsuz anlamda hızlı bir değişim yaşanabilir. Yine ülkelerin çeşitli sebeplerle bir araya gelerek oluşturduğu siyasi veya askerî bölge sınırları, ülkelerin bölgeye dâhil olması veya bölgeden ayrılması durumunda değişime uğrayabilir.

➧ a. Nüfus Özelliklerine Göre Bölgeler

Nüfusun miktarı, yoğunluğu, yapısı ve hareketlerine göre bölgeler oluşturulabilir. Örneğin Güneydoğu Asya sık nüfuslu bir bölge iken Sibirya, nüfusun oldukça seyrek olduğu bir bölgedir. Yine Batı Avrupa ve Kuzey Amerika yoğun göç alan bir bölge iken Afrika yoğun göç veren bir bölgedir.

➧ b. Ekonomik Özelliklerine Göre Bölgeler

Ekonomik özelliklere göre oluşturulan bölge sınırları, beşerî bölgelerde olduğu gibi, doğal bölgelere nazaran daha hızlı değişebilir. Örneğin, önceleri bir tarım bölgesi olan Batman, petrol yataklarının çıkarılıp işlenmesi ile birlikte bir maden bölgesine dönüşmüştür. Bu durum, kentin beşerî yapısını da ciddi anlamda değiştirmiştir.

➀ Tarım Özelliklerine Göre Bölgeler

Bir tarım ürününün veya hayvan türünün çok yetiştirildiği bölgelerdir. Örneğin buğday tarım bölgesi, turunçgiller tarım bölgesi, çay tarım bölgesi, küçükbaş hayvancılık bölgesi veya balıkçılık bölgesi gibi.

➁ Sanayi Özelliklerine Göre Bölgeler

Japonya, Kuzeydoğu ABD, Kuzeybatı Avrupa gibi bölgeler sanayi faaliyetlerinin yoğun görüldüğü bölgeler iken Kuzey Asya, Orta Afrika gibi bölgeler ise sanayi faaliyetlerinin fazla gelişmediği bölgelerdir. Ayrıca sanayi faaliyetlerinin türüne göre, gıda sanayi bölgesi, demir-çelik sanayi bölgesi, otomotiv sanayi bölgesi gibi bölgeler de oluşturmak mümkündür.

➂ Ticaret Özelliklerine Göre Bölgeler

Ticari faaliyetlerin, çeşitli özellikleriyle diğer bölgelerdeki ticari faaliyetlerden farklılaşarak ön plana çıktığı bölgelerdir. Dış ticaret için oluşturulan serbest ticaret bölgeleri gibi. Ülke genelinde uygulanan ekonomik düzenlemeler, serbest ticaret bölgelerinde kısmen ya da tamamen devre dışı bırakılır.

➃ Turizm Özelliklerine Göre Bölgeler

Turizm faaliyetlerinin türüne göre bölgeler oluşturulabilir. Yaz turizm bölgesi, kış turizm bölgesi, kültür turizmi bölgesi, inanç turizmi bölgesi gibi.

➄ Maden Özelliklerine Göre Bölgeler

Çıkarılan madenlerin türüne göre maden bölgeleri veya enerji kaynağı bölgeleri oluşturulabilir. Demir bölgesi, krom bölgesi, bakır bölgesi, kömür bölgesi, petrol bölgesi ve doğal gaz bölgesi gibi.

➅ Ulaşım Özelliklerine Göre Bölgeler

Bu bölgeler, hâkim ulaşım araçlarına göre oluşturulmuştur. Hava yolu, demir yolu, kara yolu ve deniz yolu özelliklerine göre oluşturulan bölgeler bu kapsamdadır.

➆ Karma Bölgeler

Yeryüzündeki bazı alanlar farklı bölge sınırları içinde yer alabilir. Örneğin İstanbul; sanayi, ticaret, liman ve turizm gibi etkinliklerin yoğun olduğu bir bölgedir. Bu yüzden İstanbul kenti karma bir bölge özelliği gösterir. Yine örneğin Antalya; dağlık bölge, turizm bölgesi, Akdeniz iklim bölgesi gibi farklı bölgeler içinde yer alabilir.

➧ c- Yerleşim Özelliklerine Göre Bölgeler

Yerleşme dokularına göre toplu yerleşme, dağınık yerleşme, dairesel yerleşme, çizgisel yerleşme gibi bölgeler oluşturmak mümkündür. Yine yerleşmeleri oluşturan meskenlerin tiplerine göre ahşap mesken bölgeleri, taş mesken bölgeleri, toprak mesken bölgeleri gibi bölgeler oluşturulabilir. Ayrıca düzenine göre gecekondu bölgesi, düzenli kentsel bölgeler; nüfus büyüklüklerine göre şehir bölgeleri, kırsal bölgeler gibi sınıflandırmalarda yapılabilir.

➧ ç. Mesken Yapı Özelliklerine Göre Bölgeler

Kırsal kesimlerde mesken yapımında yaygın olarak kullanılan inşaat malzemelerine göre oluşturulan bölgelerdir. Ahşap, taş, kerpiç mesken bölgeleri gibi. Ahşap meskenlere nemli yağışlı bölgelerin (Trabzon, Rize) kırsalında, taş meskenlere dağlık ve volkanik alanlarda (Kapadokya, Kars), kerpiç meskenlere kurak ve yarı kurak bölgelerde (Şanlıurfa, Konya) sıklıkla rastlanır.

➧ d. Siyasi ve Askerî Bölgeler

Ülkeler farklı amaçlarla bir araya gelerek siyasi veya askerî bölgeler oluşturur. BM (Birleşmiş Milletler), AB (Avrupa Birliği), OECD (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü), İİT (İslam İşbirliği Teşkilatı), NAFTA (Kuzey Amerika Ekonomik İşbirliği Örgütü)z ve NATO (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) bunlara örnek olarak verilebilir.

➧ e. Planlama Özelliklerine Göre Bölgeler

Bölgesel politikaları uygulamakla görevli yönetimin, yetki alanı içinde kalan sahalarda, uygulamayı planladığı projeleri kapsayan alanların oluşturduğu bölgelerdir. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Doğu Anadolu Projesi (DAP) ve Doğu Karadeniz Bölgesi Projesinin (DOKAP) uygulandığı bölgeler gibi.

➧ f. Kültür ve Dinî Özelliklerine Göre Bölgeler

Aynı kültürel değerlere sahip ülkelerin bir araya gelerek oluşturdukları bölgelerdir. Latin Amerika, Slav, Hint, Avrupa vb. kültür bölgeleri bu tür bölgelere örnek olarak verilebilir. Dinlerin yayılış alanlarına göre oluşan bölgeler de bu gruba girmektedir. Örneğin İslamiyet, Hristiyanlık, Musevilik, Budizm vb.nin yayıldığı alanlar bu sınıflandırmaya konu olabilir.

❸ İşlevsel (Fonksiyonel) Özelliğine Göre Bölgeler

Ekonomik ve kültürel bakımdan yerel olmakla birlikte; ulusal ve küresel anlamda diğer bölgelerle etkileşim içinde bulunan merkezlere işlevsel (fonksiyonel) bölge denir. Dünya üzerindeki bazı alanlar ekonomi ve iletişimdeki gelişmeler sonucu eğitim, sağlık, ulaşım, iletişim, pazarlama, rehberlik, danışmanlık, güvenlik, yönetim ve planlama gibi işlevleriyle merkez konumundadırlar.

Genellikle bu merkezlerden uzaklaştıkça bölgenin işlevsel etkisi de azalır. İşlevsel bölgeler, çeşitli faaliyetlerin işleyişini kontrol eden ve düzenleyen bir merkez konumundadır. Şekilsel bölgeler, sahip oldukları doğal ve beşerî özellikleri ile dünyanın diğer alanlarından ayrılırken, işlevsel bölgeler diğer merkezlerle etkileşiminin artmasına bağlı olarak etki alanını genişletir. İşlevsel bölgeler ile şekilsel bölgeler arasındaki en önemli fark bu özellikleridir.

➧ a. Mülki İdari Özelliklerine Göre Bölgeler

Ülkeler, hizmetlerin yurt geneline yayılışını sağlamak ve denetimini daha kolay yapmak amacıyla yönetim şekillerine göre idari birimlere ayrılır. Bu bölgeler, yönetim bölgeleri olarak da bilinir. İl, ilçe ve köy gibi idari anlamda oluşturulan bölgeler gibi. Ülkemizde ilçeler bir araya gelerek il idari bölgeleri oluşturulmuştur. Türkiye’de bu anlamda 81 il idari bölgesi bulunmaktadır.

➧ b. Yerel Yönetim Özelliklerine Göre Bölgeler

Şehir ve kasaba yerleşmelerinde yerel yönetim görevi yapan belediyelerin ve il özel idarelerinin hizmet alanlarına göre oluşturulan bölgelerdir. Belediye hizmet bölgesi gibi. Belediye sınırlarıyla belirlenen bu bölgeler aynı zamanda bir şehrin veya kasabanın yerleşim alanıyla örtüşmektedir

➧ c. Kamu Kurumlarının Hizmet Özelliklerine Göre Bölgeler

Bazı kamu kurumları tarafından planlanan hizmetlerin ülke genelinde daha kontrollü biçimde yürütülmesini sağlamak amacıyla oluşturulan bölgelerdir. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu ülkemizde hizmet bölgeleri bulunan kamu kurumlarından bazılarıdır.

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları