Atmosfer ve Hava Olayları

1- Atmosfer ve Özellikleri

Atmosfer, Latince atmos ve sphaira kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. 17. yüzyıldan itibaren Avrupa’da atmosphaera olarak hava küre anlamında kullanılmıştır. Dilimize atmosfer olarak geçmiştir.

Yer çekiminin etkisiyle Dünya’yı çepeçevre kuşatan gaz tabakasına atmosfer veya hava küre denir. Canlıların yaşayabilmesi için ihtiyaç duyulan gazlardan oluşan atmosferin, %78,08’i azot ve %20,95’i oksijenden oluşur. Karbondioksit, su buharı, neon, kripton, argon ve hidrojen gibi diğer gazların oranı ise %0,97’dir. Azot, oksijen ve asal gazlar (argon, kripton, hidrojen, neon, helyum vb.) atmosferde her zaman bulunur ve oranları değişmez. Su buharı ve karbondioksit gazlarının oranı ise yere ve zamana göre değişiklik gösterir.

Örneğin Karadeniz kıyılarında su buharı fazla iken denizden uzak iç bölgelerde azdır. Özellikle su buharı ve karbondioksit gazlarının atmosferde meydana gelen hava olayları üzerinde etkisi fazladır. Güneş ışınlarını emme ve saklama, yeryüzündeki ısının atmosfere geri dönüşünü yavaşlatma gibi özelliklere sahip bu gazların atmosferdeki oranlarında meydana gelen değişimler hava sıcaklığını etkilemektedir. Bu nedenle havadaki su buharının fazla olduğu yerlerde, hava daha yavaş ısınır ve daha yavaş soğur.

Bu şekilde ısı değişimin az olması, sıcaklık farklarının da az olmasını beraberinde getirir. Aynı zamanda yağış oluşumu atmosferde bulunan su buharının oranı ile ilişkilidir. Yer çekimi etkisiyle Dünya ile birlikte hareket eden atmosferin şekli, Dünya’nın şekline benzer. Yani atmosferin Ekvator üzerine rastlayan kısmı şişkin, kutup noktalarına rastlayan kısmı ise basıktır.

Bunun nedeni, Ekvator’da ısınan havanın genişleyip yükselerek burada atmosfer kalınlığını arttırması, kutuplarda ise soğuyan havanın yoğunlaşıp alçalarak atmosfer kalınlığını azaltmasıdır. Atmosferin ortalama kalınlığının, yer çekiminin etki alanına bağlı olarak 10.000 km olduğu sanılmaktadır. Fakat yeryüzünden itibaren ortalama 180-200 km sonra, atmosferi oluşturan gazlar iyice seyrekleşmekte ve atmosferin özellikleri büyük ölçüde bozulmaktadır.

Atmosfer kalınlığının farklı olmasında;

• Sıcaklık ortalamasının Ekvator’da fazla, kutuplarda az olması,
• Çizgisel hızın Ekvator’da fazla, kutuplarda az olması,
• Yer çekimi etkisinin Ekvator’da az, kutuplarda fazla olması şeklinde sıralanabilir.

Atmosferde yüksekliğe bağlı olarak sıcaklık değişimi düzenli değildir. Atmosferin en alt katmanı olan troposferde yerden yükseldikçe sıcaklık düşer. Troposferin üst kısmında – 40 °C’a düşen sıcaklık, stratosfer katmanının üst sınırında 0 °C’a yükselir.

Mezosferde – 80 °C’a düşen sıcaklık, termosferde ise 60 °C’a çıkar. Yerden yükseldikçe atmosferin yoğunluğu azalır. Örneğin deniz seviyesinden 12 km yükseklikte 1 m3 havadaki molekül miktarı, deniz seviyesindekinin yaklaşık yarısı kadardır. Deniz seviyesinde bulunan her 10.000 hava molekülüne karşılık, 300 km yükseklikte sadece 1 hava molekülü bulunur.

2- Atmosferin Etkileri

• İklim olaylarının meydana gelmesini sağlar.
• Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller.
• İçindeki hava hareketlerine bağlı olarak yeryüzünde sıcaklığın dengeli dağılmasını sağlar.
• Barındırdığı oksijen sayesinde canlıların yaşamasına olanak sağlar.
• Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engeller.
• Uzaydan gelen gök taşlarının parçalanmasını sağlar.
• Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller.
• Işığı, sesi ve sıcaklığı dağıtarak bunların iletilmesini sağlar.
• Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak Güneş’i doğrudan görmeyen yerlerin de aydınlanmasını sağlar.

3- Atmosferin Katmanları

Atmosfer; gazlar, sıcaklık değerleri, kimyasal bileşim ve fonksiyonel özelliklerine göre çeşitli katmanlardan oluşmaktadır. Atmosfer sıcaklık değerlerine göre aşağıdaki katmanlardan oluşur.

• Ekzosfer
• Termosfer
• Mezosfer
• Stratosfer
• Troposfer

Atmosferin Katmanları Hakkında Bilgi

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları