Yerleşme Türleri (Tipleri)

Yerleşmelerin sınıflandırılmasında nüfus miktarı, çalışan nüfusun sektörel dağılımı, ekonomik faaliyet türleri ve idari statüleri gibi özellikler dikkate alınmaktadır. Yerleşmeler büyüklüklerine göre kırsal yerleşmeler ve kentsel yerleşmeler olmak üzere ikiye ayrılır:

1- Kırsal Yerleşmeler

İnsanların geçimlerini tarım ve hayvancılıktan sağladığı ya da birinin diğerine göre ön planda olduğu, az nüfuslu, şehir özelliği kazanamamış kasaba (belde), köy ve köy altı yerleşmelerine kırsal yerleşme denir. Kırsal yerleşmelerin özellikleri üzerinde, insanların kültürel ve ekonomik özellikleri ile doğal çevre koşullarının etkisi vardır.

Örneğin hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı kırsal yerleşmeler geçici özellik gösterir. Çünkü insanlar hayvanlarını otlatmak için sürekli yer değiştirmek zorundadır. Buna karşılık tarımın hâkim olduğu kırsal yerleşmeler ise genellikle kalıcı özellik gösterir.

a. Köy Altı Yerleşmeleri

Beşerî ve ekonomik nedenlerle köylerden ayrılan insanların kurduğu ve köylerden daha küçük yerleşmelerdir. Köy altı yerleşmelerde temel ekonomik faaliyet hayvancılık olmakla birlikte, sınırlı düzeyde tarım faaliyeti de yapılır.

Bu nedenle köy altı yerleşmelerinin büyük bir bölümü geçicidir. Yayla, kom, ağıl, oba gibi yerleşmeler geçici köy altı yerleşmelerine örnektir. Mezra, çiftlik, divan ve mahalle gibi yerleşmeler ise kalıcı köy altı yerleşmelerine örnek verilebilir.

b. Köy Yerleşmeleri

Nüfus miktarları ülkeden ülkeye değişmekle birlikte ülkemizde nüfusu 2.000 ve altında olan yerleşmeler köy sayılır. Köyler idari olarak en küçük yönetim birimini oluşturmaktadır. En önemli geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır. Bununla birlikte akarsu, göl ve deniz kenarlarında kurulmuş köylerde balıkçılık, ormanlık alanlarda kurulmuş köylerde ise ormancılık faaliyeti ön plana çıkmaktadır. 2018 yılı verilerine göre ülkemizde 18.285 köy bulunmaktadır.

c. Kasabalar (Beldeler)

Nüfus miktarı bakımından köylerden büyük, şehirlerden küçük, köylerle şehirler arasında geçiş özelliği gösteren ve belediye teşkilatının bulunduğu yerleşim birimlerine kasaba veya belde denir. Ülkemizde nüfusu 10.000 ve altında olan yerleşim birimleri kasaba olarak kabul edilir.

Kasabalar, köylerden farklı olarak tarım dışı fonksiyonlara da sahiptir fakat bu fonksiyonları şehirlerdeki kadar gelişmiş değildir. Belediye örgütlerine sahip olan kasabalarda, hizmetlerin önemli bir bölümünü belediyeler sunar.

2- Kentsel Yerleşmeler

Nüfus miktarı 10.000’den fazla olan, çalışan nüfusun önemli bir kısmının tarım dışı sektörlerde olduğu ve geniş alan kaplayan yerleşmelere kent veya şehir denir. Kent yerleşmeleri nüfuslarının fazla olması, iş bölümünün daha belirgin olması; sanayi, ticaret, turizm vb. ekonomik faaliyetlerin gelişmesi yönüyle kırsal yerleşmelerden ayrılır. İlçeler ve iller kent yerleşmelerini oluşturur. Kentler nüfus miktarlarına ve fonksiyonlarına göre sınıflandırılır.

a. Nüfuslarına Göre Kentler

Nüfus miktarlarına göre kentler, küçük, orta, büyük, metropoliten ve mega kentler olmak üzere başlıca beş gruba ayrılır:

• Küçük Kentler: Nüfus miktarları 10.000-100.000 arasındaki yerleşmelerdir.
• Orta Büyüklükte Kentler: Nüfus miktarları 100.000-500.000 arasındaki yerleşmelerdir.
• Büyük Kentler: Nüfus miktarları 500.000-1.000.000 arasındaki yerleşmelerdir.
• Metropoliten Kentler: Nüfus miktarları 1.000.000’dan daha fazla olan yerleşmelerdir.
• Mega Kentler: Nüfus miktarları 10.000.000’dan daha fazla olan yerleşmelerdir.

b. Fonksiyonlarına Göre Kentler

Kentlerde genellikle tarım, sanayi, ticaret, ulaşım, turizm, eğitim ya da idari merkez olma gibi birden fazla fonksiyon gelişmiştir. Tarım, sanayi, ticaret, turizm, ulaşım, madencilik şehirlerin ekonomik fonksiyonlarını oluştururken eğitim, sanat ve dinî özellikler kültürel fonksiyonlarını, savunma ve yönetim özellikleri ise idari ve askerî fonksiyonlarını oluşturur. Bir şehirde bu fonksiyonlardan birkaçı ya da tamamı bulunabilir. Ancak şehirler hâkim fonksiyon ya da fonksiyonlarıyla ön plana çıkmaktadır.

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları