İklim Elemanları | Rüzgârlar

Bir yerin iklimini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış gibi olayların tümüne iklim elemanları denir. Bu elemanların yeryüzüne dağılışlarını etkileyen enlem, yükselti, yer şekilleri, okyanus akıntıları, kara ve denizlerin dağılışları gibi faktörlere ise iklim etmenleri denir.

Rüzgâr Nedir?

Yüksek basınç merkezlerinden, alçak basınç merkezlerine doğru hareket eden yatay yönlü hava hareketlerine rüzgâr denir. Rüzgâr oluşumunun temel nedeni, iki merkez arasındaki basınç farkıdır. İki merkez arasında meydana gelen basınç farkı sonucunda, basınçları dengeleyebilmek için öncelikle rüzgâr oluşur. Oluşan rüzgâr, basınç farkı ortadan kalkıncaya kadar devam eder.

1- Rüzgârın Hızı ve Şiddeti

Rüzgârı oluşturan hava kütlesinin hareket hızına rüzgâr hızı denir. Rüzgârın hızı, saniyede metre (m/sn) veya saatte kilometre (km/saat) olarak ifade edilir. Rüzgârın hızını ölçen alete anemometre, rüzgârın hem hızını hem de yönünü kaydeden cihazlara ise anemograf denir. Rüzgârın şiddetini belirlemek için Beaufort (Bofor) Rüzgâr Ölçeği denilen bir çizelge kullanılır. Bu çizelgeye göre sakin hava 0, hafif rüzgâr 2, kuvvetli rüzgâr 6, fırtına 8, çok şiddetli fırtına ise 11 şiddetindedir.

2- Rüzgârın Hızını ve Şiddetini Etkileyen Faktörler

a. Basınç Farkı

Rüzgârın hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır. Basınç farkı arttıkça rüzgâr hızı artar, basınç farkı azaldıkça rüzgâr hızı azalır.

İzobar haritalarında iki nokta arasındaki basınç farkına gradyan denir. İzobar eğrilerinin sık olduğu yerlerde gradyan kuvvetlidir ve rüzgârlar hızlı eser. İzobarların seyrek geçtiği yerlerde, gradyan zayıf olduğundan rüzgârlar daha yavaş eser.

b. Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık

Aynı basınç değerine sahip ve alçak basınç merkezine farklı uzaklıktaki iki yüksek basınç merkezinden alçak basınç merkezine doğru oluşacak rüzgârların hızları farklıdır. Birbirine yakın noktalar arasında, izobar yüzeylerinin eğimi fazladır ve rüzgâr hızlı eser. Birbirine uzak olan noktalar arasında ise izobar yüzeylerinin eğimi azdır ve rüzgâr yavaş eser. Başka bir ifadeyle izobarların sıklaştığı yerlerde rüzgârın hızı artarken izobarların seyrekleştiği yerlerde rüzgârın hızı azalır.

c. Dünya’nın Eksen Hareketi

Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönüşüne bağlı olarak rüzgârlar sapmaya uğrar. Bu sapmanın sonucu olarak basınç merkezleri arasındaki mesafe uzadığı için bu durum rüzgârların hız kaybetmesine neden olur.

ç. Sürtünme

Engebeli arazilerde rüzgârlar çok sayıda engelle karşılaştığı için hızları azalır. Bu yüzden rüzgârların hızı, düz ve açık alanlarda daha fazladır.

3- Rüzgârın Yönü

Rüzgârların bulunduğumuz yöne doğru estiği doğrultuya rüzgâr yönü denilmektedir. Coğrafi yönlerle ifade edilen rüzgâr yönü, rüzgâr oku adı verilen bir aletle belirlenir.

Rüzgârın Yönünü Belirleyen Faktörler

a. Basınç Merkezlerinin Konumu

Rüzgârlar daima yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru eser. Dolayısıyla basınç merkezlerinin birbirine göre konumu rüzgârın yönünü belirler. Basınç merkezleri yer değiştirdikçe rüzgârın yönü de değişir.

b. Dünya’nın Dönüşü

Rüzgârlar, basınç merkezleri arasındaki en kısa yolu izleyemez. Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda rüzgârların yönlerinde sapmalar olur. Bu sapma, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına; Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna doğru gerçekleşir.

c. Yer Şekilleri

Hava kütleleri, yer şekillerinin uzanış yönüne göre hareket eder. Bu hareket esnasında yeryüzü şekillerine çarparak yön değiştirirler. Bir bölgede rüzgârın yıl içinde en fazla estiği yöne hâkim rüzgâr yönü denir. Hâkim rüzgâr yönü yer şekillerinin doğrultusuna göre ortaya çıkar. Rüzgârın bir yöndeki esme sayısına rüzgârın esme sıklığı (frekansı) denir. Rüzgârların esiş sıklıkları rüzgârgülü diyagramları ile gösterilir.

4- Rüzgâr Çeşitleri

Rüzgârlar; sürekli (yıllık), mevsimlik (devirli), yerel ve tropikal rüzgârlar olmak üzere dört grupta incelenir.

1- Sürekli Rüzgârlar

Sürekli termik basınç merkezleri ile sürekli dinamik basınç merkezleri arasında görülen rüzgârlara sürekli rüzgârlar denir.

a. Alize Rüzgârları

30° enlemleri civarındaki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgârlardır. Alize rüzgârları, Kuzey Yarım Küre’de kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’de ise güneydoğudan eser. Başlangıçta sıcak ve kuru olan alizeler, deniz ve okyanus üzerinden geçerken nem alır.

Bu nedenle sıcak kuşaktaki karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakır. Alizelerin yılın büyük bir bölümünde esme yönleri değişmez. Eskiden Avrupa’dan Amerika’ya ticaret yapmaya giden yelkenli gemiler alizelerden faydalandıkları için bu rüzgârlara ticaret rüzgârları da denmiştir.

Güney ve Kuzey Yarım Küre’den gelen alizeler, Ekvatoral bölgelerde karşılaşarak 3-4 km kadar yükselerek kutuplara doğru hareket eder. Bunlara da ters alizeler ya da üst alizeler adı verilir. Ters alizeler dönenceler üzerinde alçalarak tropikal çölleri oluşturur.

b. Batı Rüzgârları

30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır. Batı rüzgârları, Kuzey Yarım Küre’de güneybatıdan, Güney Yarım Küre’de ise kuzeybatıdan eser.

Alizeler gibi başlangıçta sıcak ve kuru olan Batı rüzgârları, deniz ve okyanus üzerinden geçerken nem alır. 60° enlemleri civarında kutup rüzgârları ile karşılaşır. Kutup rüzgârları soğuk olduğu için batı rüzgârları ile karşılaşma alanlarında, cephesel yağışları oluşturur. Orta kuşak karalarının batı kıyılarına bol yağış bırakan batı rüzgârları aynı zamanda okyanus akıntılarının yönlerinin değişmesinde de etkili olur.

c. Kutup Rüzgârları

90° enlemlerindeki termik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru eser. Kutup rüzgârları, Kuzey Yarım Küre’de kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’de güneydoğudan eser. Soğuk ve kuru rüzgârlardır. Bu nedenle sıcaklığın düşmesine ve kar yağışlarının oluşumuna neden olur. 60° enlemleri civarında batı rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açar.

2- Mevsimlik (Devirli) Rüzgârlar

Basınç merkezlerinin yıl içinde değişmesi nedeniyle, esiş yönleri değişen rüzgârlardır. Yönleri mevsimlere göre değişir. Muson ikliminin hâkim olduğu yerlerde sıklıkla görüldüğü için muson rüzgârları olarak da bilinirler. Muson rüzgârları, kara ve denizlerin yıl içinde farklı derecede ısınmaları nedeniyle oluşan basınç farklarından kaynaklanır. Mevsimlik ısı farkına bağlı olarak yaklaşık altı aylık sürelerle birbirlerinin tersi yönünde eser.

Muson rüzgârları özellikleri itibarıyla ikiye ayrılır:

a. Yaz Musonları

Yaz mevsiminde çevresindeki denizlere göre fazla ısınan Asya kıtası üzerinde, geniş bir alçak basınç merkezi oluşur. Aynı dönemde denizler üzerindeki basınç değerleri daha yüksek olduğundan denizlerden karaya doğru rüzgâr eser. Bu rüzgârlara yaz musonları denir.

Yaz musonları, denizlerden ve okyanuslardan kaynaklandıkları için bol nem taşırlar. Bu nedenle Güneydoğu Asya kıyılarına bol miktarda yağış bırakırlar.

b. Kış Musonları

Bilindiği üzere karalar çabuk ısınıp çabuk soğurken denizler geç ısınıp geç soğur. Bu ısınma özelliğinden dolayı kış mevsiminde karalar, çevresindeki denizlere göre daha soğuk olur ve buralarda yüksek basınç alanları oluşur. Aynı dönemde denizler ise karalara göre daha sıcak olduğundan alçak basınç konumundadırlar. Kış döneminde Asya kıtası üzerinde oluşan yüksek basınç alanından çevre denizlere doğru rüzgâr eser. Bu rüzgârlara kış musonları denir.

Kış musonları karadan kaynaklandığından soğuk ve kurudur. Karalar üzerinde estikleri sürece yağış oluşturmazlar. Ancak denizler üzerinden geçtikten sonra, bir kara parçası üzerine ulaşırlarsa yamaç yağışlarına sebep olabilir.

3- Yerel Rüzgârlar

Atmosferdeki genel hava dolaşımının zayıfladığı yerlerde oluşan ve etki alanı dar olan rüzgârlardır. Günün belirli saatlerinde, yılın bazı dönemlerinde kısa süreli olarak eser. Etkili oldukları alanların iklim yapıları üzerinde fazla etkili olmaz.

Başlıca yerel rüzgârlar şunlardır:

a. Meltem Rüzgârları

Dünya’nın ekseni etrafındaki hareketi sonucu oluşan sıcaklık ve basınç farkları nedeniyle meydana gelir. Gün içinde yön değiştirip zıt yönde eser. Basınç farkı az olduğundan hızları da azdır.

Meltem rüzgârları dörde ayrılır:

• 1- Deniz Meltemi: Gündüz, karalar denizlere göre daha fazla ısındığından alçak basınç alanı; denizler ise yüksek basınç alanı durumundadır. Bu nedenle denizden karaya doğru esen bu rüzgârlara deniz meltemi denir.
• 2- Kara Meltemi: Geceleri karalar denizlere göre daha çabuk soğur. Böylece kara üzerinde yüksek basınç alanı, deniz üzerinde ise alçak basınç alanı meydana gelir. Geceleri karadan denize doğru esen bu rüzgârlara kara meltemi denir.

• 3- Dağ Meltemi: Geceleri dağ yamaçları vadilere göre daha çabuk soğur. Böylece dağ yamaçları yüksek basınç alanı, vadi tabanları ise alçak basınç alanı hâline gelir. Geceleri dağ yamaçlarından vadilere doğru esen bu rüzgârlara dağ meltemi denir.
• 4- Vadi Meltemi: Güneş ışınlarının gün boyunca ısıttığı vadi tabanlarındaki havanın yoğunluğu azalır, hafifler ve vadi yamacı boyunca yukarıya doğru yükselmeye başlar. Gündüz vadi ya da dağ yamaçları boyunca yukarıya doğru yönelen bu sıcak haca akışına vadi meltemi.

b. Fön Rüzgârları

Yükselen hava kütlesinin bir dağı aşarak diğer yamaçta alçalmasıyla oluşan rüzgârlardır. Hava kütleleri dağ zirvesine doğru yükselirken sıcaklığı düştüğü için belirli bir yükseltiden sonra bünyesindeki nemi yağış olarak bırakır. Aynı hava kütlesi dağın diğer yamacına geçtiğinde kuru özelliktedir ve sürtünerek alçalır. Hava kütlesinin etkisiyle sıcaklığı her 100 metrede yaklaşık 1 °C artar. Dağ zirvelerinden aşağıya doğru sıcak ve kuru olarak esen bu rüzgârlara fön rüzgârları adı verilir.

c. Sıcak Yerel Rüzgârlar

Etkilediği alanın sıcaklık değerlerini yükselten rüzgârlardır. Kuzey Yarım Küre’de güney sektörlü, Güney Yarım Küre’de ise kuzey sektörlü rüzgârlar sıcak karakterlidir.

Akdeniz çevresinde etkili olan başlıca sıcak yerel rüzgârlar şunlardır:

• 1- Sirokko: Büyük Sahra Çölü’nden Kuzey Afrika ve Güney İtalya’ya doğru esen rüzgârlardır. Bu rüzgârlar estikleri alanlarda kurutucu etki yapar.
• 2- Hamsin: Mısır ve Libya’daki çöllerden Akdeniz’e doğru esen sıcak ve kuru rüzgârlardır. Akdeniz üzerinden geçerken aldığı nemi, Akdeniz’in kuzey kıyılarına yağış olarak bırakır.

ç. Soğuk Yerel Rüzgârlar

Etkilediği alanın sıcaklık değerlerini düşüren rüzgârlardır. Kuzey Yarım Küre’de kuzey sektörlü, Güney Yarım Küre’de ise güney sektörlü rüzgârlar soğuk karakterlidir.

Akdeniz çevresinde etkili olan başlıca soğuk yerel rüzgârlar şunlardır:

• 1- Bora: Dalmaçya kıyılarının gerisindeki plato ve dağlardan (Dinar Alpleri) Adriyatik Denizi’ne doğru esen soğuk ve kuru rüzgârlardır.
• 2- Mistral: Fransa’da kuzey ve kuzeybatıdan Akdeniz’e doğru esen soğuk ve genellikle kuru rüzgârlardır. Esme hızları fazla olan bu rüzgârın etkisi, en fazla Fransa’nın Rhone (Ron) Vadisi’nde görülür.
• 3- Krivetz: Romanya’da kuzeydoğudan aşağı Tuna Ovası’na esen soğuk ve kuru rüzgârlardır. Romanya’nın başkenti Bükreş’te etkili olduğunda sıcaklık değerleri 10-15 °C düşer.

4- Tropikal Rüzgârlar

Sıcak kuşakta, daha çok okyanuslar üzerinde ani basınç farklarından kaynaklanan ve çok hızlı olan rüzgârlardır. Belirli yollar izleyerek karalar üzerine de sokulan bu rüzgârlar, etkili oldukları yerlere büyük zararlar verir.

Tropikal rüzgârlara Hint Okyanusu’nda siklon, Büyük Okyanus’ta tayfun, Meksika Körfezi’nde hariken, Güney Amerika’da tornado, Avustralya’da willy willy adı verilir. Uzun zamandan bu yana Hindistan’da kullanılan siklon terimi, Dünya’nın her yerinde aynı şekilde oluşan bütün hava hareketleri için de kullanılmıştır.

Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)

Coğrafya Bilimi Ders Notları