Dünya’nın kutuplardan geçtiği düşünülen, Ekvator düzlemine dik bir ekseni vardır. Dünya, ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. 24 saat (bir gün) süren bu harekete günlük hareket denir. Dünya kendi ekseni etrafında atmosferle birlikte döndüğünden bu dönüş hissedilmez.
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı en fazla Ekvator üzerindedir. Bu hız saatte yaklaşık 1670 km’dir. Kutup noktalarında ise bu hız sıfıra kadar düşer. Dünya’nın hızının her enlemde farklı oluşu nedeniyle Güneş, Ekvator’da çabuk doğar, çabuk batar. Kutuplara doğru gidildikçe Güneş’in doğuş (tan) ve batış (gurup) anlarında geçen süre uzar.
Norveç’in kuzey bölgelerinde , kış ayları boyunca 67 gün tam bir karanlık, yaz ayları boyunca ise 77 gün tam bir aydınlık durumu söz konusudur. Örneğin Kuzey Kutup Dairesi’nin yaklaşık 400 km kuzeyinde yer alan Tromsö (Norveç) kentinde 21 Haziran’da, gece yarısı Güneş’ini selamlamak için çeşitli etkinlikler düzenlenir, Norveç’in ve Dünya’nın dört bir yanından gelenler, sürekli tepede duran Güneş’in altında, bitmek bilmeyen günün keyfini çıkartırlar.
Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketinin (Günlük Hareket) Sonuçları
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketi sırasında gece ve gündüz birbirini takip ederken Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açıları da gün içinde sürekli değişir. Güneş ışınları sabah ve akşam vakitleri küçük açılarla, öğle vakti ise dik veya dike yakın açılarla düşer.
Buna bağlı olarak cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir. Gölge boyları sabah ve akşam saatlerinde uzun, öğle vaktinde kısadır. Yine Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak günlük sıcaklık farkları oluşur.
Bunun sonucunda kayaçlarda fiziksel ayrışma, günlük basınç farkları ve meltem rüzgârları oluşur. Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak sürekli rüzgârların ve okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar olur. 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur.
Aşağıdaki görselde görüldüğü gibi saat yönünün tersine dönen platformun üzerinden sabit olan “A” hedefine doğru atılan top, hedefe ulaşmaya çalışırken sapmaya maruz kalır. Dünya kendi ekseni etrafında dönen bir küre olduğu için onun üzerinde serbest hareket eden her cisim ve rüzgârlar, Kuzey Yarımküre’de geldikleri yönün sağına; Güney Yarımküre’de ise soluna sapar.
Bu sapma kuvvetine coriolis (koriyolis) (merkezkaç) kuvveti denir. Bunun sonucunda, sürekli rüzgârların ve okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar meydana gelir. Bu sapma, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına; Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna doğru olmaktadır.
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden doğudaki bir nokta, batıdakine göre Güneş’i daha önce görür. Bunun sonucunda yerel saat farkları meydana gelir. Yer’in şeklinin geoit olmasındaki temel etkenlerin başında da Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketi gelmektedir.
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden;
- Coğrafi yönler oluşur.
- Güneş doğuda erken doğup erken batarken batıda daha geç doğar ve daha geç batar.
- Bir yerin doğusunda bulunan yerlerin yerel saati, batısında bulunan yerlere göre daha ileridir.
- Cisimlerin gölgesi, sabah saatlerinde batı ya da batı yönlerine; akşam saatlerinde ise doğu ya da doğu yönlerine doğru düşer.
- Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna doğru sapar.
Kaynak:9.Sınıf Coğrafya Ders Kitabı (PDF)
